De letter en de wet

Meditatie over Matteüs 5:17-20

De Bergrede is een monument. In onze tijd van morele herbewapening is dit misschien wel de meest revolutionaire bron die we hebben. Het is in elk geval zeker de bekendste. Als je de website opzoekt met ‘speeches that changed the world’, staat de Bergrede bovenaan. Mahatma Gandhi las de Bergrede twee keer per dag gedurende veertig jaar van zijn leven. De Bergrede verveelt blijkbaar niet snel. Leo Tolstoj, Martin Luther King, Nelson Mandela, ze waren allemaal geïnspireerd door de Bergrede. Hoeveel techniek en wetenschap we ook hebben, hoeveel welvaart we ook ontwikkeld hebben, nog altijd raken mensen gefascineerd door die woorden van Jezus: heb je vijanden lief, zegen degenen die je vervloeken, wees een vredestichter.

Maar wat is de Bergrede nu precies? Naar mijn idee is hij drie dingen tegelijk: een wet, een ideaal en een belofte.

De Bergrede als wet
We vinden de Bergrede in twee Evangeliën: in Matteüs en Lucas. Bij Matteüs doet Jezus deze uitspraken op een berg (5:1) en bij Lucas juist in een vlakte. Het feit dat de rede hier op een berg gesitueerd wordt, is een eerste aanwijzing voor zijn betekenis. Maar er zijn nog andere. Jezus spreekt over de ‘Wet en de Profeten’ (vs. 17), de “jota en de tittel in de wet” (vs. 18), en hij heeft het over de “geboden” (vs. 19). Kort en goed zegt Matteüs hier: Jezus is de nieuwe Mozes. Hij is door God gestuurd om ons te laten zien wat goed leven is. In de Bergrede geeft Jezus een doorlopend commentaar op de wet van Mozes. 

Hij doet dat om de Wet tot ‘vervulling’ te brengen (vs. 17). Dat houdt in: jullie gerechtigheid moet groter zijn dan die van de farizeeën en schriftgeleerden (vs. 20). Zoiets is alleen mogelijk wanneer we op zoek gaan naar de geest van de Wet. Je kunt je immers keurig aan de regels houden en toch een gewelddadig mens zijn. ‘Afzien van geweld’ is nog iets anders dan ‘je toeleggen op vrede’ – om maar een voorbeeld te noemen. Wie alleen wil afzien van geweld, heeft telkens nieuwe regels nodig, zwerft door een oneindig woud van casuïstiek. Wie zoekt naar vrede, heeft geen regels nodig. Wie zoekt naar vrede, heeft geen regels nodig Toen hij aan het kruis geslagen werd, bad Jezus: ‘Vader, vergeef hun, want ze weten niet wat ze doen’. Zo’n houding kun je niet in regels onderbrengen.

Jezus, zegt Matteüs, was de nieuwe wetgever van God. Maar niet zomaar iemand die regels voorschrijft. Zulke mensen hebben we al genoeg. Nee, hij liet op z’n diepst zien wat Gods bedoeling is met ons en met de wereld. Hij ‘vervult’ de wet in zijn eigen leven. Jezus toonde een vollere, diepere gehoorzaamheid – een die voorgoed afrekent met formeel, hypocriet conformisme. De Bergrede is een uitleg van het goede leven, van iemand die zelf het goede leven was in eigen persoon.

De Bergrede als ideaal
De Bergrede gaat over moraal, over ethiek. Dat is weer helemaal in de mode tegenwoordig. Zo kwam er een tijd geleden een onderzoek vrij van KPMG, onder Nederlandse bedrijven. Daaruit blijkt dat een op de drie bedrijven niet tevreden is over de morele vorming van jongere werknemers. Ik citeer: ‘Volgens de bedrijven hebben de bestuurders van morgen te weinig oog voor normen en waarden en worden zij te veel gedreven door een snelle carrière, inkomen en status. Daarnaast missen ze verantwoordelijkheidsgevoel en respect’. Veertig procent van alle Nederlandse bedrijven heeft in de afgelopen jaren ‘high potentials’ moeten ontslaan als gevolg van een gebrek aan de juiste normen en waarden. Dat is bijna de helft!

De oplossing die je vaak hoort is: nieuwe regels, harde afspraken, meer toezicht. Een bankier mag maar zoveel verdienen. En dan maar zoveel procent in bonussen. En als hij zich daar niet aan houdt, stellen we een financiële waakhond aan. Maar die is ook niet altijd kosjer, dus we moeten ook iemand hebben die de waakhond in de gaten houdt. Die moet dan weer verantwoording afleggen aan een commissie. En als dat niet helpt, kun je nog camera’s installeren in het kantoor van de bankier. Enzovoort.

Maar we weten wel dat dit allemaal niet helpt. Al die regels veronderstellen dat het probleem is dat mensen niet weten dat iets niet mag. Als iemand steelt, moeten we dus een regel maken: je mag niet stelen. Dan weet hij waar hij aan toe is. Probleem opgelost. Maar het probleem is natuurlijk niet dat iemand te weinig informatie heeft. Een dief weet best dat stelen niet mag en toch doet hij het. Het probleem is dat hij niet eerlijk is. En wij weten met z’n allen best dat onze levensstijl onverantwoord gulzig is en dat de planeet eraan kapot gaat. Zeker als China en India ook gaan meedoen. Het probleem is niet dat we het niet weten. Het probleem is dat we verslaafd zijn aan onze levensstijl, aan drie maaltijden en tussendoortjes, aan de auto, aan vliegvakanties, aan noem maar op.

Je kunt zoveel regels en afspraken maken als je wilt, maar het probleem zit dieper. Regels zijn niet genoeg; we moeten andere mensen worden.

Ook op die manier kunnen we de Bergrede lezen. De Bergrede is een uitdagend ideaal voor een andere manier van leven. Een patroon van deugdzaamheid. De Bergrede laat zien hoe een goed mens eruitziet. De Bergrede laat zien hoe een goed mens eruitziet Wij hebben wel een idee van wat een sportief mens is of een muzikaal mens. We gaan dan naar een concert of we kijken naar Sven Kramer. Maar wat is nu het ideaal voor goedheid? Voor goed leven? Om dat te weten te komen, hebben zoekers naar goedheid telkens de Bergrede gelezen.

Goed worden we uiteindelijk niet via het gehoorzamen aan regels. Zo kan het beginnen, maar daarbij kan het niet blijven. Het goede leven komt primair tot ons in de vorm van voorbeelden, helden, een motiverend ideaal. Goed leven is een kwestie van liefhebben (amateurisme). De Bergrede stelt ons een waarlijk goed Mens voor, niet om ons te ontmoedigen door een topsporter, maar om ons te inspireren tot breedtesport. De vraag bij het lezen zou moeten zijn: hoe kan ik trainen en oefenen om een mens te worden die niet zo snel gekwetst is, die anderen kan waarderen, ook als ze je tegenstaan? Hoe kan ik stap voor stap een liefhebber worden van het goede leven?

De Bergrede als belofte
De Zuidafrikaanse missioloog David Bosch schreef ooit dat de hele geschiedenis van het christendom samengevat kan worden als een lange reeks pogingen om onder de Bergrede uit te komen. Dat is te begrijpen als we tot ons laten doordringen hoe ongelooflijk radicaal Jezus hier spreekt. Niemand kan de Bergrede serieus bestuderen en niet geschokt zijn.

Een manier om de Bergrede te ‘neutraliseren’ is hem hanteren als een middel tot ellendekennis: de Bergrede laat ons zien dat wij nooit goede mensen kunnen zijn. Zo zullen we beseffen waarom Jezus op aarde kwam: om te doen wat wij niet konden. Aan het kruis betaalde hij voor onze tekorten en zonden. Daarom kunnen wij nu vrij en blij leven, ook al schieten we elke dag tekort.

Het probleem hiermee is dat Jezus zelf de Bergrede toch heel serieus nam. De laatste woorden van de Bergrede zijn: je moet deze woorden niet alleen horen, maar ze doen (7:24-27). Meende Jezus niet wat hij zei? Was dit alleen een truc om ons iets te leren?

Anderen hebben gezegd: het is ontzettend radicaal wat hier staat, maar het is te doen. Het is niet gemakkelijk, maar als je serieus goed wilt leven, is dat nooit gemakkelijk.

Dat is zo. Maar het probleem is: dit is een moraal voor sterke mensen. En Jezus zei zelf dat hij kwam voor arme mensen, voor mensen die niet geslaagd zijn in het leven, voor mensen die moreel niet deugen. Hier gaat het over het ‘koninkrijk van de hemel’. Dit Koninkrijk is nu juist de samenleving waar niet de sterke en fatsoenlijke mensen vooraan staan. Als de Bergrede ervoor zorgt dat een groep mensen zich moreel verheven kan gaan voelen boven anderen, dan gaat er iets mis.

Dit lijkt een onoplosbaar dilemma: de Bergrede is serieus bedoeld en tegelijk moet hij geen instrument worden om ‘slechte’ en ‘goede’ mensen tegen elkaar op te zetten. Is dit dilemma op te lossen?

Ja, als we zien dat de Bergrede geen algemeen moreel ideaal is, voor wie maar wil en in staat is. De Bergrede is bedoeld voor de leerlingen van Jezus, voor de mensen die hem volgen (5:1). Die leerlingen heeft Jezus uitgekozen, niet omdat ze goed zijn, maar opdat zij het zouden worden. We kunnen alleen langs Jezus heen naar de Bergrede. We kunnen alleen langs Jezus heen naar de Bergrede Hij geeft eerst zichzelf, daarna zijn moraal. Eerst worden wij gedoopt in de naam van de Vader, de Zoon en de Geest en vervolgens wordt ons geleerd alles te onderhouden wat Jezus heeft geboden (Mat. 28:18-20).

Maarten Luther zei het ooit zo: God bekleedt ons met de goedheid van Jezus, zoals een verkleumde reiziger een warme jas krijgt omgeworpen. Maar door die warme jas word je uiteindelijk zelf ook warm. We worden werkelijk andere mensen. Als we in Jezus geloven, als we geloven dat zijn goedheid ons goed maakt voor God, dan belooft God dat hij ons ook werkelijk goed zal maken – langzaam maar zeker. Kortom, we zullen de Bergrede alleen kunnen omarmen als een inspirerend, bemoedigend moreel ideaal, wanneer we hem eerst hebben leren lezen als een geschenk en een belofte.