Griezelen als genot

Woorden als werelden

De Griekse wijsgeer Aristoteles ziet twee belangrijke effecten van het aanschouwen van een tragedie als bijvoorbeeld Oedipus van Sophocles. De toeschouwer van de Griekse tragedie is ten diepste betrokken bij de tragische handeling en zuivert tijdens het kijken twee belangrijke emoties: het vermogen om de goden te vrezen en het vermogen om medelijden te hebben. De tragedie ijkt als het ware deze menselijke emoties. Bij de misdaadroman en de misdaadfilm speelt de vrees die de lezer/toeschouwer voelt een voorname rol. Wie leest en kijkt, huivert, omdat er gevaar dreigt voor het personage in de roman of in de film. In een tv-serie als Midsomer Murders is de camera veelal gericht op de rug van het toekomstige slachtoffer. De kijker weet dat er iets afschuwelijks te gebeuren staat. Waarschuwen is uiteraard uitgesloten. De onheilspellende filmmuziek draagt het hare bij aan het maximaliseren van de emoties.

 

De complete wereldliteratuur is doortrokken van verhalen over moorden, verkrachtingen en roofovervallen. Ook de Bijbel vertelt over moorden, zoals die van Kaïn op Abel of over dodelijke trucs om een getrouwde vrouw te veroveren (David en het echtpaar Uria en Bathseba bijvoorbeeld). Maar de Bijbel vertelt de geschiedenis van een misdaad vanuit de gevolgen voor de relatie van de mens tot God en niet om de lezer of toehoorder te laten raden wie de dader is. De gelijkenissen van Christus zijn evenmin vergelijkbaar met de klassieke misdaadromans. In de huidige detectives, meer in de films dan in de boeken, gaat het vooral om de spanning en het raadsel. Aan het slot van de authentieke detective van nu wordt de misdadiger ontmaskerd en gestraft. Hoe erger de misdaden, hoe heerlijker de bestraffing van het Kwaad.
Een van de eersten die het relaas van de misdaad zodanig vorm gaven dat het een spannend verhaal werd, was de Fransman François Gayot de Pitaval (1673 – 1743). Pitaval was achtereenvolgens theologiestudent, soldaat en advocaat. Eerst in Lyon en daarna in Parijs kwam hij met belangrijke rechtszaken in aanraking en begon hij ter vergroting van zijn kennis ook oudere processtukken te bestuderen. Deze bijzondere verhalen bundelde hij in twintig delen die in Den Haag uitkwamen. Pitaval beschreef de rechtszaken op een realistische wijze. Hij week  af van de systematische manier waarop zijn collega’s de rechtszaken weergaven. Men reageerde ontstemd: zijn literaire aanpak zou de sensatielust van zijn lezers alleen maar bevredigen. En inderdaad, Pitaval transformeerde de protocollen van de rechtszaken formeel en inhoudelijk zodanig dat deze verhalen spannend werden. Hij liet zien hoe de criminele gebeurtenissen in het verloop van de processen langzamerhand zichtbaar worden en besteedde veel aandacht aan de conflicten van de mensen die bij de misdaad betrokken waren, als dader of als slachtoffer.
Het echte detectiveverhaal waarin het vernuft van een rechercheur van politie of een privé-detective in staat is om het raadsel van de misdaad op te lossen, ontstond pas tijdens de Romantiek. In de literatuur over de misdaadroman figureert de roman The murders in the Rue Morgue  van Edgar Allen Poe uit 1841 als de eerste ware detectiveroman. De twee vrouwen die in de Rue Morgue op gruwelijke wijze om het leven zijn gebracht, plaatsen de Parijse politie voor een onontwarbaar raadsel. De zonderlinge Dupin weet het raadsel dankzij zijn analytisch vermogen op te lossen.
Sinds de negentiende eeuw, vooral sinds de opkomst van de detective als treinlectuur, is de roman over de oplossing van een gepleegde misdaad steeds belangrijker geworden voor de literaire hoofdstroom. De stationskiosken en stationsbibliotheken droegen het nodige bij  aan de populariteit van de detective. Aanvankelijk rekenden de literatuurcritici de detectives niet tot de hoge, waardevolle literatuur, maar dat beeld is inmiddels drastisch bijgesteld. De structuur van de detective heeft inmiddels een aanzienlijk stuk van het literaire grondgebied veroverd.
Een roman van Agatha Christie over Miss Marple en Hercule Poirot of van Dorothy Sayers over Lord Peter Wimsey is niet alleen plezierig om te lezen omwille van de afloop; deze romans bieden informatie over de culturele tradities van de stad waarin zij spelen, bijvoorbeeld The nine tailors van Sayers over het karakteristieke Engelse luiden van de kerkklokken. Bovendien verdiepen deze romans de kennis van de sociale achtergrond van de optredende personages. Miss Marple is in Nederland onder meer zo populair, omdat de boeken waarin zij figureert – en ook de verfilmingen hiervan – de gewaardeerde sfeer van een Engels plattelandsdorp oproepen. Je bent bij het lezen of kijken dan weer eventjes in het geliefde Engeland geweest. 

Genoegdoening

Dat het bedreigende ook fascinerende kanten kan hebben, drukte Edmund Burke uit in het begrip ‘het sublieme’. In het geval van de thriller speelt ook een andere emotie een hoofdrol: het verlangen naar gerechtigheid en genoegdoening. Die genoegdoening bestaat veelal uit het levenseinde van de misdadiger, van de drager van het Kwaad. Medelijden met de misdadiger zou roet in het eten gooien. Bevrediging van het ethisch verlangen verschaft alleen de doodstraf. Wanneer Father Brown de gestoorde man omhelst die er een dubieuze sekte op na houdt en zojuist zijn vrouw uit het raam heeft gegooid, is deze christelijke handeling een streep door de code die de lezer/kijker met de auteur had afgesproken.  Christelijke ethiek gaat niet samen met het verlangen naar wraak in de misdaadroman.
De verschuiving die binnen de misdaadliteratuur heeft plaatsgevonden, is het duidelijkst zichtbaar in de serie Midsomer Murders. Hier is iets bijzonders aan de hand. Ook hier is het Engelse platteland de geografische plek waar de misdaden plaats vinden. Maar in tegenstelling tot de ondanks alles volgehouden idylle bij Christie, is het idyllische hier compleet verdwenen. Er komt nauwelijks een vrouw in voor die geen overspel pleegt, het is haat en nijd tussen de plaatselijke boeren of er is een oude schuld die ten langen leste wordt vereffend. De enige morele rotsen in de branding zijn Barnaby en zijn assistent Scott. Verder is niemand te vertrouwen en kan iedereen derhalve tot moord in staat worden geacht.
Iedere avond kan degene die vermoeid is van de dagelijkse arbeid zich laven aan een keur van misdaadverhalen op de televisie. De detective is het ultieme symbool van gezelligheid geworden. Het is heerlijk griezelen geblazen. Maar er is meer dat ons gerust laat slapen.
Miss Marple en Poirot verschillen van de tendensen binnen de misdaadliteratuur anno 2016. Dat andere zit in de radicaliteit waarmee het Kwaad bestraft wordt. Er zal nauwelijks iemand zijn die de voorlaatste reeks over Sherlock Holmes heeft gezien en niet vurig hoopte op de ondergang van die in-en in-slechte Moriarty. De emotie over de vernietiging van de euvele vijand is op z’n zachtst gezegd opvallend. Terwijl in de maatschappij alles wordt gedaan om misdadigers als medeschepselen te beschouwen en zodanig te begeleiden dat zij na de gevangenisstraf met een schoon blazoen weer mens onder mensen kunnen zijn, is er bij de emoties op grond van detectivefilms geen sprake meer van enige clementie. We zouden teleurgesteld naar bed gaan, wanneer de misdadiger zijn verdiende straf was ontlopen. In ons hart zijn we blijkbaar van mening dat degene die een moord pleegt, een kind misbruikt of een vrouw verkracht en haar de keel afsnijdt, de doodstraf verdient. Overdag mogen we verlicht en christelijk-humaan zijn, gezeten voor de beeldbuis veranderen we van Dr. Jekyll in Mr. Hyde (Robert Louis Stevenson) en komen gevoelens boven die onder een laagje menslievendheid verstopt zaten.

 

Hans Ester studeerde Duits, Afrikaans en theologie in Amsterdam (UvA) en was lange tijd universitair docent in Nijmegen. Hij is medewerker van enkele dagbladen.