Wapenveld

Abstract

Wie publieke ruimte zegt, zegt Habermas. Wat leren we van de Duitse filosoof nu Big Tech en autocratische leiders een pact zijn aangegaan? Wat er is misgegaan, waarom is dat schadelijk voor onze deliberatieve democratie? En hoe nu verder?

Eerlijk zeggen: wie heeft zichzelf ooit wel eens in een fittie op X, Facebook, Bluesky of elders op een publiek platform, misschien zelfs wel op het keurige LinkedIn laten gaan? ‘Laten gaan’ is een groot woord, maar ik geef toe dat ook ik niet zonder zonde ben en me wel eens vastgebeten heb in een escalatie van venijnige tweetjes. Dat is een rare gewaarwording. Normaliter, als wetenschapper en doorgaans beleefde burger, formuleer je een argument en zul je, geconfronteerd met tegenwerpingen, daar verstandig en inhoudelijk op reageren. En over het algemeen fatsoenlijk, diplomatiek, open en aardig blijven. Maar op de een of andere manier was dat op, in mijn geval, X erg lastig. Dat had te maken met de felheid van de tegenspraak, met de manier waarop er vaak meteen op de persoon en op de identiteit (‘weer zo’n deugkneus’, zo’n ‘gristengekkie’, zo’n ‘dwaallicht’) werd gereageerd. Meestal haak ik af, blokkeer een aantal vervelende trollen, maar ik betrapte me er op het laatst toch op (vlak voor mijn twexit) dat ik zelf ook passief-agressief en gemeen begon uit te halen. Op LinkedIn is de kans op zo’n fittie echt wat kleiner, omdat mensen meestal niet anoniem optreden, en vaak hun eventuele kritiek met inhoudelijke argumenten onderbouwen. Zo dus niet op X, waar het platform en z’n algoritmes dit soort brandjes voortdurend aanwakkeren. Dit was voor mij één van de redenen – ik had er nog veel meer, waaronder een aantal serieuze bedreigingen, maar dat is een ander verhaal – om X te verlaten. Het platform biedt te weinig ruimte en bescherming om de geïnformeerde en constructieve dialoog aan te gaan die in de wederzijdse aanscherping tot betere argumenten leidt.

Wat is er nu precies aan de hand met dat internet, in het bijzonder met die sociale media, waardoor escalatie en polarisatie zo worden aangewakkerd? Is dat inderdaad zo, wat kunnen we daar als onderzoekers over zeggen? En zo ja, waarom is dat dan precies erg, en moeten we daar misschien toch iets aan doen? Om die vraag te beantwoorden wil ik eerst ingaan op de invulling van het begrip publieke ruimte door de grootste moderne doordenker ervan: de Duitse filosoof Jürgen Habermas (1929). Daarna zal ik kort een historische schets geven van de totstandkoming van die ruimte. Ik zal tot slot laten zien wat er met de komst van de socials is gebeurd – en wat er is misgegaan, waarom dat inderdaad schadelijk is voor onze deliberatieve democratie, en hoe we daarmee kunnen omgaan. Dit is niet een theologisch-christelijk onderbouwd betoog, maar de christelijke grondhouding die ondergetekende met de lezers hoogstwaarschijnlijk deelt, zal wel door mijn relaas heen schemeren.