Wapenveld

[1]Met een bijzonder oog voor het menselijk detail beschreef Vasili Grossman als oorlogsverslaggever aan Russische zijde de verschrikkingen van het keerpunt in de Tweede Wereldoorlog: de slag om Stalingrad en wat daarna volgde. Een schrijver in oorlog bevat geselecteerde fragmenten uit aantekeningenboekjes, brieven en artikelen uit die periode, de roman Leven en Lot bestrijkt een ruimer tijdsbestek, 1930 tot 1950, maar ook daarin is een hoofdrol weggelegd voor angst, ellende en honger en strijd. Herman Ligtenberg laat u meelezen over zijn schouder.

Al het menselijke wordt geschiedenis. Neem de Tweede Wereldoorlog. Nu de directe deelnemers steeds meer zijn uitgestorven en de stem van de ooggetuige niet meer wordt gehoord, is de urgentie weggeëbd zich tot de gebeurtenissen te verhouden. En wanneer kernmomenten uit het verleden worden opgeroepen, door er aandacht voor te vragen, door herdenkingen en zo, dan dienen die momenten andere, voor het heden relevant geachte doelen, dan wordt het zeg maar politiek.
Uit de gruwelijke vertreding van het individu in de jaren 1933-1945, zijn lessen getrokken, zijn mensenrechtenverdragen voortgekomen, is in Duitsland een massieve grondwet tot stand gekomen, waarin de rechten van de burger ten opzichte van de overheden worden gewaarborgd. Nie wieder! Uit de ongekende omvang van de Jodenvernietiging kon een staat geboren worden. De zionistische beweging, die al decennia op de trommel sloeg, vond een kairos om haar doel te realiseren – een thuisland voor alle Joden, democratisch en seculier, dat nu alweer zestig jaar als een doorn in het vlees van de islamitische Ummah steekt. Maar dat is een ander onderwerp.
De verwerking van de trauma’s uit genoemde jaren is deel uit gaan maken van de algehele culturele voortgang van de Europese landen, in politiek en kunst. Je moet ondertussen alweer een jaar of veertig zijn om nog enige herinnering te hebben aan de ‘koude oorlog’, aan de impact die de verdeling van Europa gedurende – achteraf gezien - 45 jaar na het einde van de Tweede Wereldoorlog heeft gehad. De wapenwedloop tussen de twee machtsblokken die de toon zetten nadat Hitler-Duitsland verslagen was, de verdeling van de jonge zelfstandige staten in de derde wereld over beide invloedssferen, de ideologische wedijver, die achteraf toch vooral een technisch-economische concurrentie bleek – het vormde onderwerp van gesprek op verjaardagen en tijdens visites. De vrees voor het atheïstisch communisme deed velen emigreren. Anderen leefden op hun manier mee met de onderdrukte kerken in Oost-Europa.

Kanteling van de tijd

Met de ‘val van de muur’ in 1989 eindigde deze status quo in Europa. Feitelijk vormden de jaren die hierop volgden, waarin de ontmanteling van de Sovjet-Unie plaats had, de afronding van het einde van de Tweede Wereldoorlog. Wat volgde was een decennium van grote verwachtingen in de landen die onder de klem van een totalitaire ideologie geleefd hadden, en van verbaasd optimisme in de westerse wereld, waar de economie van schrik een recessie oversloeg. De revolutie in de massacommunicatie, met internet en mobiele telefoon, creëerde een openheid en een snelheid in het maatschappelijk verkeer als nooit tevoren. Eens zal een metahistoricus, een nieuwe J.H. van den Berg, laten zien dat een nieuwe eeuw, een nieuw millennium, een ander menstype voortbracht, dat, opnieuw, losraakte van wat voordien geweest was. En daarnaast kon de westerse wereld, Amerika voorop, zich gedurende dat decennium verbeelden dat de (economisch-technologische) wereldmacht zich nu zonder contragewicht verder zou ontwikkelen. Het einde van de geschiedenis zou zelfs in zicht zijn. Nine eleven zette een punt achter deze gedachten.

Deutschland über alles

Het noemen van deze zaken alleen al laat zien hoever de tijd is voortgegaan, sinds Adolf Hitler afrekende met de trauma’s en frustraties die economische stagnatie en met name de verrekening van het verlies in de Eerste Wereldoorlog bij het Duitse volk gezaaid had. Door het grootste deel van het volk mee te voeren in een voor dat ogenblik krachtig visioen van een groot en edel en machtig zich verheffend ras, dat de (zelfbenoemde) vijanden zou vertrappen onder de zool van zijn schoen, schoot hij binnen een paar jaar op uit de anonimiteit. Met inzet van alle beschikbare middelen van manipulatie van de massamens, van inkapseling van instituties, van chantage en terreur, voerde hij, gesteund door de loyaliteit van een vrij beperkte groep getrouwen, de act van zijn leven op, als een kunstenaar die alles, Als een kunstenaar voerde Hitler de act van zijn leven op alles ten dienste stelt van zijn hoogstpersoonlijke passie tot expressie. Deutschland ist Hitler und Hitler ist Deutschland, roept Rudolf Hess uit in de meeslepende documentaire-film Triumf des Willens, waarna de verzamelde mannenmenigte het Horst Wessellied inzet op een gedragen toon die in menige kerkdienst niet zou misstaan. Na te zien op youtube.com. Want waar draaide die merkwaardige ratjetoe van nationalisme, socialisme, Blut und Boden-ideeën, antisemitische rancune, Germaanse antroposofie nu eigenlijk om? Om niets meer of minder dan om de persoon van de Führer. Hier moet ook de verklaring liggen voor de volstrekte onbetrouwbaarheid van de Duitse (internationale) politiek in de jaren dat Hitler aan de macht was. Een afspraak of loyaliteit betekent niets, voor de eenmaal ontbrande visionair.
Dat uiteindelijk alles ondergeschikt werd aan de ambities van de Führer en dat deze geen doel nastreefde dan zijn eigen kaders toestonden, blijkt treffend uit zijn reactie op wat achteraf gezien het keerpunt vormde in de door Duitslands expansiedrift ontketende oorlog: Stalingrad. Hitlers reactie op de voor Duitsland ongunstige afloop van de belegering van Stalingrad was er een van negatie en verdringing. Waar Rusland de smaak van triomf ervoer, maakte verlies van interesse zich meester van de opperbevelhebber van het leger van Duitsland, een tendens die zich in de jaren daarop versterkte. Decorum en architectuur, toekomstfantasieën gingen meer en meer deel uitmaken van zijn belangstelling. En het vermoorden van Joden ging in een hogere versnelling. Aan overgave kon niet gedacht worden, totdat de Russen, ten koste van eindeloos veel dood en vernieling, zo’n beetje voor de deur van de Führerbunker stonden.
De (prestige)strijd om de naar collega-autocraat Stalin genoemde stad aan de Wolga is van een ongekende intensiteit geweest en mondde uit in de omsingeling en vernietiging van het Duitse zesde leger. De Duitsers zijn de rivier daar tot op minder dan een kilometer genaderd, maar niet bereikt. Gewend als we zijn aan getallen, toch nog even vermelden: er stierven tussen juli 1942, ruim een jaar na de Duitse inval in de Sovjet-Unie, en het Duitse staakt-het-vuren, begin februari 1943, in en rond Stalingrad 700.000 Sovjetmilitairen, 100.000 burgers, en 470.000 Duitse en Roemeense militairen. 10.000 burgers overleefden in de ruïnes van de stad, en na afloop werden 130.000 Duitse soldaten in krijgsgevangenschap genomen, waarvan er ongeveer 6.000 tussen 1945 en 1955 terugkeerden naar Duitsland. De grote meerderheid van de doden was jong genoeg om een moeder achter te laten.

Een schrijver in oorlog

Genoeg daarom van de algemeenheden. We wenden ons tot de stem van een individu en zijn rol in deze gigantische turbulentie.
Een van de namen van hen die, na de snelle erosie van de communistische staatsstructuur, in het Westen ontdekt werden, is die van Vasili Grossman (1905-1964). Grossman maakte naam als schrijver-journalist in stalinistisch Rusland van de jaren dertig. Afkomstig uit een geassimileerd joods milieu in Berditsjev in de oostelijke Oekraïne, studeerde hij scheikunde, werkte in de mijnbouw, maar ontwikkelde zich al snel tot een schrijver/journalist in stalinistisch Rusland.
Een schrijver in oorlog: het boek met deze titel bevat een door historicus Antony Beevor en een Russische aangeefster geselecteerde reeks grote en kleine fragmenten uit de aantekeningenboekjes en uit brieven en artikelen van Grossman in zijn rol van oorlogsverslaggever. De rangschikking volgt de chronologie vanaf de Duitse inval in de Sovjet-Unie, tot het keerpunt bij Stalingrad, alsmede de langdurige afloop, het terugdringen van het hardnekkig weerstand biedende Duitse leger tot en met de inname van Berlijn.
Grossman reist vanaf een maand na de invasie, door Hitler uiteindelijk Operatie Barbarossa genoemd, in juni 1941, mee met de frontlinies van het Russische leger. Nadat hij werd afgewezen als vrijwilliger voor het leger, vanwege zijn conditie als dikke vroegoude man van 35, slaagt hij erin een aanstelling als oorlogsjournalist te verkrijgen. De Duitse inval choqueert de Russen tot in hun ziel. Vrijwillige aanmelding bij het leger vond in grote aantallen plaats. In de straten van de steden luisterden de mensen naar de via luidsprekers omgeroepen nieuwsberichten. Met de alles verpletterende voortgang van de Duitse opmars verrijst er onder de bevolking een dieper sentiment dan dat van het (internationalistisch) communistische radensysteem: het moederland, Rusland, wordt dodelijk belaagd!

Terugtrekken

Grossmans eerste opdracht brengt hem meteen in een positie waarin impressies en belevenissen, snelle verplaatsing onder extreme omstandigheden, samenkomen in een maalstroom Impressies en belevenissen in een maalstroom die, met enkele onderbrekingen wegens uitputting, tot na april 1945 zal voortduren. Eerst is er vooral ontreddering. Stalin, en met hem geheel Rusland, is overrompeld en lamgeslagen door de flitsende Duitse aanval. Er ontstaat een patroon van min of meer georganiseerd terugtrekken van legeronderdelen. Meer min dan meer. En Grossman noteert. Taferelen van burgers in paniek, lange stoeten vluchtelingen langs de wegen in oostelijke richting, het korte verhoor en daarna doodschieten van een op zijn schreden teruggekeerde overloper, de verwoesting van gebombardeerde steden, de vredigheid of desolaatheid van het landschap, het licht van zon en maan. Grossman heeft een bijzonder oog voor detail, voor zijdelings opgevangen opmerkingen, voor houdingen, van de boerenvrouw, de soldaat die honderden kilometer oostwaarts is komen lopen, de bevelhebber, kortom voor het individu in de persoonlijke omstandigheden van een bestaan onder hoogspanning.
De weg terug met de troepen kent voor Grossman vele gevaren en hindernissen. Hij beleeft een nipte ontsnapping uit een grootscheepse tankaanval, waarbij hij en passant getuige is van de ontruiming van Jasnaja Poljana, het landgoed van Tolstoj, een schrijver die toen al inspirerend op hem werkte. Te midden van de turbulentie begin Grossman hier aan een roman, die later zou uitkomen als Het onsterfelijke volk. In dit boek worden de veerkracht en het doorzettingsvermogen van de gewone Russische soldaat geschetst en geprezen. Grossman, die wekelijks in de door de militairen veel gelezen krant De Rode Ster publiceerde, werd met dit boek een bekend en populair auteur, in het totalitaire bestel van Sovjet-Rusland, waar een censuur heerste die door middel van de willekeur van kogel, knoet en deportatie tot diep in het innerlijke leven van de burger/schrijver reikte.
De frisheid van de aantekeningen van Grossman is onder andere zo sprekend doordat deze niet voor publicatie bedoeld zijn geweest. Hier en daar laat Beevor in het boek zien in welke zin gepubliceerde fragmenten afweken van de oorspronkelijke aantekeningen. Het levert een glimp op van de claim van de ideologie en de morele afwegingen waartoe deze de auteur dwong.
Maar goed, de fronten trokken niet ordelijk oostwaarts, zodat Grossman ook getuige kon zijn van de sporen die de Duitsers na tijdelijke terugtrekking achterlieten; flessen cognac, kleurige sigarettenpakjes – een sfeer van welvaart en luxe die de Russen niet kenden. Een andere aantekening laat je naast een Russische bevelvoerder zitten, die onder het theedrinken achteloos vonnissen tekent voor burgers die zich niet voldoende anti-Duits hadden opgesteld: 25 jaar werkkamp, doodstraf, 10 jaar gevangenis. Het ‘onwesterse’ gemak waarmee individuele levens verbruikt werden in de oorlogsvoering en daaromheen, is bevreemdend voor de in de cultuurtraditie van Reformatie en Verlichting gevormde Europeaan. Ook van Duitse soldaten is bekend dat zij zich bij ogenblikken bezwaard voelden bij het doden van de continu op hen aanstromende slecht bewapende Russen, die in Stalingrad op hen afgezonden werden. Bij gebrek aan beter moesten de Russen de Duitser soms te lijf gaan met vlijmscherp geslepen spades.

Keerpunt Stalingrad

De strijd in Stalingrad ging ten koste van de levens van voortdurend nieuwe troepen, mannen en vrouwen, boeren, ambtenaren en fabrieksarbeiders, die zich doodvochten en onmiddellijk werden aangevuld. De gevechten speelden zich af in straten en woonwijken, in fabriekshallen en daaromheen. De versterking die werd overgevaren over de Wolga kreeg een denkbeeldige streep achter zich, waarachter zij zich niet mochten terugtrekken. Overschrijden van de streep leidde tot executie ter plaatse. Later is begroot dat zo ruim 13.000 soldaten gedood werden.
Grossman spreekt met alles en iedereen, en hij neemt er de tijd voor. Op die manier kruipt de lezer van nu als het ware in de huid van de sluipschutter, een boerenjongen die altijd al vast van hand geweest is en ondertussen de tel is kwijtgeraakt. De groepjes manschappen in vooruitgeschoven posten, ruïnes van woningen, die van daaruit de Duitsers beschoten. Deze plekken werden ’s nachts bevoorraad door laag overscherende vliegtuigen met de motor uit. De Russen legden hun loopgraven zo dicht mogelijk bij die van de Duitsers, zodat deze van bombarderen vanuit de lucht af moesten zien, om niet ook hun eigen mensen te treffen. Grossman noteert wat over en weer tussen de loopgraven geroepen werd. Hij hoort de muziek die aan beide kanten klonk tijdens pauzes in de gevechten. Hij hoort de muziek aan beide kanten van de loopgraven
De gevechten in het uitgestrekte industriecomplex van de tractorfabriek Rode Oktober, de enorme branden van de olieopslag in oktober 1942, vormen een inferno van waaruit Grossman rapporteert. De veldkeukens, de commandoposten, de beschietingen, het ter plekke begraven van de doden, de rol van de vrouwen in de strijd, dronkenschap en razernij. Het is dit soort detail en nuance dat de verslagen van Grossman ons brengen.
Vooral in de Oekraïne werden de Duitsers vaak als bevrijders begroet. Na de gruwelijke uithongering in 1932, om het verzet van de koelakken (zelfstandige boeren) te breken, waaraan miljoenen stierven, en de ‘zuiveringen’ onder Stalin in 1937, hadden de Russen c.q. Stalin weinig krediet onder de Oekraïners. De vrouwen stonden met brood en zout bij de ingang van de dorpen klaar om het Duitse leger als bevrijders te ontvangen. Dat kwam hen duur te staan wanneer de Duitsers zich (tijdelijk) hadden terug te trekken.
Vanaf januari 1942 bevindt Grossman zich in de oostelijke Oekraïne, waar de Russen een voorbarige tegenaanval proberen die jammerlijk mislukt. Hoofdstukken lang levert Een schrijver in oorlog de korte aantekeningen van wat Grossman ‘de meedogenloze waarheid van de oorlog’ gaat noemen. Een Duitse soldaat bloedt leeg in een gevangenentrein, maar weigert pertinent het infuus met (inferieur) bloed; een Rus die achter het Duitse front was terechtgekomen vertelt dat hij zich aanstelde als idioot, en als dan een Duitser lachend naderbij kwam, schoot hij hem dood; de laatste woorden van een overloper voor zijn executie: absolute loyaliteit aan vader Stalin.
Ondertussen begint hulp uit de Verenigde Staten te arriveren: variërend van Dodges en Studebakers voor stafleden van het leger, tot verrassingspakketten van kerkelijke damesverenigingen voor Jan en Mien soldaat. In het koudst van de winter mag een vrouwelijke seinpostmedewerker een pakje uitpakken. Te midden van de puinhopen is iedereen even benieuwd: het bevat een badpak en badslippers.
Stalingrad werd een prestigezaak, van beide zijden. Hitler moest en zou juist deze stad innemen en juist daar de Wolga bereiken. En de Russen zetten hier hun tanden op elkaar, zo intens dat de splinters er als het ware vanaf sprongen. Grossman zit er middenin. De stadsoorlog die hier gevoerd is, is van een ongekende intensiteit geweest. De uitkomst is bekend: hier vond het kantelpunt plaats van de krachtmeting tussen beide volken, die inderdaad beide in een totalen Krieg betrokken waren. De Duitsers hebben de Wolga, die zij tot op 800 meter genaderd waren, niet bereikt. Meelezend met de aantekeningen van Grossman is de triomf van dit gegeven nog na te voelen.

Moreel

Om moreel, zo laat zich nalezen, draaide het minstens zozeer als om materieel. Heel geleidelijk gaat voor beide kampen het tij keren. Grossman noteert voor het eerst opmerkingen die zinspelen op een opmars naar Berlijn. Russische soldaten roepen naar hun tegenstanders, die ten gevolge van de omsingeling steeds minder levensonderhoud ontvangen, een meter of dertig verderop: ‘Mof, heb je dorst? Wil je water drinken uit de Wolga? Kom dan!’ Een Kazachse legereenheid houdt vanaf Stalingrad drie jaar lang een kameel aan, als mascotte; deze zal uiteindelijk water te drinken krijgen uit de Spree. De eerste offensieve gevechten leveren de Russen op de open vlakten buiten Stalingrad met Roemeense legereenheden, die minder gemotiveerd waren dan de Duitsers. In de winter van 1942/43 wordt uiteindelijk met een geweldige tangbeweging het Duitse zesde leger bij Stalingrad omsingeld. Er is veel over deze titanische strijd geschreven, over tactieken, krachtsverhoudingen en psychologie, maar de aantekeningen van Grossman voeren naar het alledaags ervaren van de Russische deelnemers.
Met het heroveren van gebied komen ook de verhalen over het gedrag van de bezetters. De Roemenen die voortdurend roofden en plunderden. De Duitsers die zich te midden van de lokale bevolking zodanig superieur waanden dat ze zonder gene naakt over de straat liepen. En meer en erger.
Met verbijstering ontdekt Grossman dat de Duitsers onmiddellijk na aankomst in de Oekraïne aan het moorden zijn geslagen en dat het land in een jaar tijd ontdaan is van alle Joden. Ook zijn moeder te Berditsjev, voor wier leven hij voortdurend in vrees geleefd heeft, is dood. Ze ligt begraven in een massagraf bij het vliegveld.
Grossman laat zich tot in alle details inlichten, door ooggetuigen, overlevenden, medeplegers, hoe de slachting onder de Joden van Berditsjev heeft plaatsgevonden. En die in Kiev, en die in Odessa, en die in de vernietigingskampen die successievelijk door de Russen worden opgerold. De aantallen doden gaan het bevattingsvermogen te boven. In dit alles blijft Grossman doortrokken van het besef van het lot van het enkelvoudige individu, Doortrokken van het besef van het lot van die ene unieke mens die ene unieke mens, die door zijn louter bestaan alle concepten van politiek en wetenschap weerspreekt.

Zingen

Zijn gedetailleerde verslaglegging van de gang van zaken in het vernietigingskamp Treblinka is later dienstig bij de Neurenberger processen. Hij vergist zich in de aantallen, maar noemt een Duitser uit dit kamp bij naam en schetst zijn krankzinnig optreden: Franz Suchomel. Hij citeert een frase uit het Treblinkalied dat de Duitsers de werkjoden lieten leren. Tussen haakjes, deze Suchomel komt op zijn oude dag voor ons heel dicht bij via youtube.com. In een met verborgen camera opgenomen documentair interview in zeven delen uit – aan de haardracht te zien – ergens eind jaren zeventig, van Claude Lanzman, zingt de dan waarschijnlijk als enige overgebleven ooggetuige en deelnemer van dit vernietigingskamp in deel 4 het hele Treblinkalied.
Na het zien van de onbeschrijfelijke gruwelen die de Duitsers hebben aangericht, noteert Grossman ergens zijn conclusie, dat slechts twee woorden resteren die nog onbesmet gebruikt kunnen worden: Liefde. Haat. Het is typerend voor de uiteindelijk universalistisch en non-ideologisch denkende en ervarende Grossman.
Grossman en enkele Joodse collega-journalisten lopen hard tegen de Sovjet-ideologie aan wanneer publicatie van hun zwartboek over de Jodenvervolging ernstig wordt tegengewerkt. Van publicatie kan geen sprake zijn; het dan nog latente antisemitisme in Rusland en het internationalistisch dogma van de Partij staan dat in de weg. Voor Grossman persoonlijk loopt deze affaire goed af. Mogelijk hebben de bekendheid van zijn oorlogspublicaties in de kranten en zijn naam als romancier in zijn voordeel gewerkt.
Grossman reist in een steeds versnellende opmars met het leger mee tot Berlijn. Hij schaamt zich voor de misdragingen – diefstal, verkrachting - van de Russische soldaten, maar maakt hier weinig aantekening van. Hij verbaast zich over de hardnekkigheid waarmee de Duitsers een verloren strijd tot het uiterste blijven voeren. De Russen komen in streken met nette wegen en welvarende akkers, kortom ze zien een hen vreemde welvaart. ‘Berlijn’ is voor Grossman een triomf met een nare bijsmaak en hij is uitgeput.

Leven en Lot

De ervaringen van deze vier jaren aan het front drukken een onuitwisbaar stempel op Grossman. De ‘meedogenloze waarheid van de oorlog’ en de miljoenenvoudige dood dwingen hem tot een verantwoording, tot een uitgesproken antwoord. En steeds is zijn moeder bij hem, de vrouw die hem ooit alleen opvoedde. Haar dood maakt hem ontroostbaar. Het boek waaraan hij de volgende veertien jaar na de oorlog werkt, dat onder de titel Leven en Lot in het Nederlands is vertaald, is niet alleen aan haar opgedragen, maar is ook een verklaring van zijn liefde voor haar. In Een schrijver in oorlog zijn delen van brieven opgenomen die Grossman na de dood van zijn moeder aan haar schrijft; in Leven en Lot gaat hij verder. Daarin is een hartverscheurende passage opgenomen van een ten dode opgeschreven vrouw die vanuit een getto een laatste brief aan haar zoon schrijft.
Leven en Lot is te zien als een twintigste-eeuwse Oorlog en Vrede, Tolstojs epos over de legendarische veldtocht van Napoleon naar Moskou. De vertelling over de eerste aanval vanuit westelijk Europa op het Russische rijk, is typisch negentiende-eeuws. Dat wil hier zeggen, het biedt een lineair verhaal met een heldere chronologie, waarin de eigen optiek van de verschillende hoofdrolspelers wordt ingepast. Tolstoj voegt daarnaast zijn eigen geschiedfilosofie in, die er in het kort op neerkomt dat de grote figuren wel kunnen denken dat zij de tijd beïnvloeden, maar dat de werkelijkheid omgekeerd is en zij niet meer dan de expressie vormen van de zich ontwikkelende geschiedenis.
Grossmans boek is wat dat betreft bescheidener, en verloopt ook veel meer meanderend, als een beek, waar het water krult langs rotsblokken, en stilstaat in kleine poeltjes en dan weer plotseling versnelt waar de bedding versmalt. Grossman zegt weinig over de grote geschiedenis, maar laat de klem ervaren die Stalins bestel teweegbrengt, laat zijn hoofdpersonen ongecensureerd spreken over hun ervaringen met dwang en willekeur, die doordringt tot in de meest particuliere uithoeken van hun bestaan.

Labyrint

Het boek is ook veel minder overzichtelijk dan Tolstojs vertelling. Er komen meer dan 250 personen in voor, hoewel het geheel is geconstrueerd rond de leden van twee families, de Strums en de Sjaposjnikova’s. De veelheid van verhalen en situaties vormt een indrukwekkende expressie van het tijdsgewricht in de Sovjet-Unie tussen 1930 en 1950, met als kernmoment de maanden van de belegering van Stalingrad en de weerslag daarvan op het niet-bezette deel van de Sovjet-Unie. De chronologie is niet bijzonder helder; veel zijlijnen en deelvertellingen kunnen als korte verhalen en novellen vrijwel op zichzelf staan.
Alle gewaarwordingen van de personages zijn nauw verbonden met de persoonlijke levensgeschiedenis van Grossman. Er lijkt niets in het boek te staan dat niet zelf is gezien en ervaren. Naast de ervaringen als ooggetuige van de front-oorlog en de dood van zijn moeder, zijn er drie grote trauma’s die Grossmans leven hebben gestempeld, en die een verwerking kregen in het boek.
Een. De alles doortrekkende ideologische beknelling waarin het rijk van de angst zichzelf gevangen hield. Er wordt voortdurend gesproken over en gerefereerd aan de zuiveringen van 1937, toen tienduizenden met ogenschijnlijke, misschien ook werkelijke willekeur van hun bed gelicht werden en, veelal na weken tot maanden durende marteling en uitputting, alle staatsvijandelijke activiteiten bekenden die je maar bedenken kunt. Om vervolgens te worden berecht, leidende tot gevangenis, executie en werkkamp. De angst en de drang tot zelfbehoud die dit teweegbracht wordt op vele plaatsen voelbaar gemaakt.
Twee. De krachtmeting met de Duitsers, culminerend in de slag om Stalingrad, toen zelfs de Sovjetideologie een stapje terug deed, en de Sovjetburgers weer Russen werden, en zich zelfs tot heiligen mochten wenden, als het maar bijdroeg aan de met inzet van alle middelen te bevechten overwinning. De eindeloze hoeveelheid slachtoffers die dit kostte, de ongeëvenaarde vernieling van steden en dorpen, toonden krachten aan het werk waardoor de individuele mens werd meegesleept als een peulenschil op woelige wateren. De mens zoals Grossman die beschrijft is en blijft onuitwisbaar menselijk. Dat wil zeggen dat kleinheid en egoïsme, grootsheid en genereusheid, ambitie en lafheid, ragfijn worden getekend in de onherhaalbaarheid van dat moment. En het hunkerende hart wordt voelbaar gemaakt, Het hunkerende hart wordt voelbaar gemaakt van de mens die voort heeft te gaan in leegte en met gemis.
Drie. De uithongering van de koelakken, de zelfstandige boeren in voornamelijk de Oekraïne in 1930/32, op bevel van Stalin persoonlijk, die hiermee het verzet tegen de collectivisatie van de landsbouw wilde breken, heeft de jonge Grossman diep geschokt. De taferelen van honger en uitputting, gevoegd bij die uit de oorlog met Duitsland, maken deel uit van de vele deelvertellingen in het boek. Dan gaat het over het naakte bestaan, het lichaam dat voedsel en warmte behoeft. Dat gaat dan bijvoorbeeld zo:

Honger

Een verhongerde soldaat wordt uit de trein gesleept en als vuil op een stationnetje achtergelaten. Daar neemt men niet meer de moeite de halfdode te fusilleren. De soldaat sleept zich uiteindelijk naar het dorpje en klopt vruchteloos op deuren. Dan is hij ergens binnen. ‘Die dag werd over zijn leven en lot beslist. Niet door de meedogenloze krachten van de machtige staten, maar door een mens, de oude Christa Tsjoenjak.
De zon keek tussen de grijze wolken door naar de wereld in oorlog, en de wind, dezelfde die over de loopgraven en de vuurpunten van houten en aarde waaide, over het prikkeldraad rond de kampen, de tribunalen en de geheime diensten, jankte zachtjes achter het raampje van het boerenhuis.
De vrouw gaf Semjonov een kroes melk en hij begon gretig en moeizaam slikkend te drinken. (…)’ In het vervolg van deze episode, die alleen maar geschreven kan zijn door iemand die honger gezien en gekend heeft, wordt het lot van de hongerlijder via juist deze vrouw verbonden met het lot van de doodgehongerde koelakken. Wie in de boekwinkel aarzelt over de aankoop leze de pagina’s 565-573.
Ik kon mij niet aan de indruk onttrekken iets karakteristiek Joods aan te voelen in de nesjomme die het boek doortrekt. Grossman beschrijft met mededogen de harde wederwaardigheden van zijn personages. Die betrokkenheid is onuitgesproken, en blijkt vaak in niet meer dan de zorgvuldigheid waarmee hij mens en omstandigheid tekent.

Leven & Lot is geen boek om in één adem uit te lezen. Daarvoor is het te samengesteld. Ook is het simpelweg lastig om bij te blijven met al die Russische naamsverbuigingen en de veelheid van personages, onder wie overigens ook die van Hitler en Stalin figureren, die van binnenuit beschreven worden. Stalin, die inderdaad als hoofdspin in het reusachtige web, zich persoonlijk bezighield met het werk van schrijvers en journalisten. Die man had nog eens besef van de macht van het woord. Zo bevat het boek een ijzingwekkende passage over een journalist die een nachtelijk telefoontje krijgt, rechtstreeks vanuit het Kremlin.
Het boek is goed verzorgd uitgegeven, met een rood leeslint en enige leeshulp achterin. Er is een korte schets toegevoegd over de geschiedenis van het boek, dat pas na de val van de Sovjet-Unie gepubliceerd is geworden. Nadat Grossman zijn manuscript in 1963 voltooide, werd dit in beslag genomen en niet teruggegeven. Het boek is doortrokken van een te vrije geest om verdraagbaar te zijn, ook in post-stalinistische tijden. In de Nederlandse uitgave is de brief opgenomen die Grossman, ten einde raad, daarop aan kameraad Chroetsjov schreef. Grossman moet hoop hebben geput uit de openlijke erkenning van de terreur onder Stalin, door zijn opvolger. Als er geen reactie komt op zijn brief aan de partijvoorzitter is Grossman gebroken. Zijn boek en daarmee zijn levenswerk is hem ontstolen. Zijn protest is vruchteloos. Niet lang daarna wordt hij ziek en gaat hij in 1964 de weg van alle vlees.

Cv

Mr. drs. Herman Ligtenberg studeerde sociale geografie en rechten aan de Universiteit Utrecht en is thans werkzaam als advocaat.