Wapenveld

In het geval van A Hologram for the King van Tom Tykwer (Lola Rennt, Cloud Atlas) kun je het verhaal op twee manieren bekijken:
a. Als een nieuwe Hollywoodfilm met Tom Hanks in de hoofdrol. Leuk, licht romantisch verhaal met een waardevolle premisse (liefde gaat boven carrière) en mooie plaatjes. (Niets mis mee, aangenaam om naar te kijken).
b. als de nieuwe Tom Tykwer en verfilming van het gelijknamige boek van Dave Eggers. Leuk, licht romantisch verhaal met een waardevolle premisse (liefde gaat boven carrière) en mooie plaatjes. (Maar wat jammer dat de film niet meer is dan dat).
Voor de kijker die geen associaties heeft bij de namen Tom Tykwer en Dave Eggers (manier a) is de film aangenaam om naar te kijken, hooguit een beetje kabbelend. Voor kenners van het werk van hetzij Tykwer of Eggers is de film nog steeds een aangename, enigszins romantische vertelling, maar de diepere laag die een kenner van Tykwer of Eggers nu eenmaal verwacht, wordt niet helemaal geraakt. Hetzelfde gevoel – aangenaam  voortkabbelende film – is nu geen positief, maar negatief label. Betekent dat dat de film 'slecht' is? Niet per se, maar de hooggespannen verwachtingen worden in het laatste geval niet waargemaakt.
En dat is jammer, want Tykwer had zoveel meer met de roman van Eggers kunnen doen. Het verhaal gaat over een onsuccesvolle zakenman, Alan Clay (Tom Hanks). Aan het begin van de film is helder dat deze man alles van waarde in zijn leven is kwijtgeraakt. Zijn huwelijk is gestrand, er wordt beslag gelegd op zijn huis, hij kan het collegegeld van zijn dochter niet meer betalen en zijn carrière staat op een laag pitje. Bovendien wordt hij gekweld door een mysterieuze bult op zijn rug. Hij is vastbesloten om van zijn nieuwe opdracht, een communicatienetwerk verkopen aan de Saoedische koning, een groot succes te maken. Dat is buiten het lot en de zeden in Saoedi-Arabië gerekend. 

Als stoute pubers
De grootste troef van Tykwer is dat hij wat humor heeft toegevoegd aan het cynische verhaal van Eggers. Tom Hanks weet met flair de meest aimabele kant van Alan Clay naar voren te halen en als kijker gun je hem oprecht het zakelijk succes. Tegelijk schuurt het. Het communicatiemiddel dat Clay wil verkopen, een hologramsysteem waarmee je op afstand kunt vergaderen, staat uiteraard symbool voor de huidige maatschappij waarin virtual reality vaak de plaats inneemt van 'echt' contact. Door het verhaal te situeren in Saoedi-Arabië wordt ook een maatschappijkritische noot toegevoegd. Er wordt veel alcohol gedronken, maar alleen in het geheim. De hypocrisie viert hoogtij. ‘We leven hier als stoute pubers’, observeert de Deense zakenvrouw Hanne (Sidse Bebett Knudsen, ook bekend als Birgitte Nyborg uit Borgen), die fungeert als tussenpersoon tussen Clay en de Saoedische vertegenwoordigers van de koning. Vrijheid blijheid, maar de film wil duidelijk maken dat dat juist geen vervulling brengt. Niet voor niets raakt Clay niet onder de indruk van de mooie en vrije Hanne, maar van zijn veel ingetogener arts Zahra (prachtig gespeeld door de half Indiase Sarita Choudhury, bekend van Homeland).

Het bovenstaande maakt al duidelijk dat er wel degelijk diepere thema's in het verhaal te vinden zijn, maar het lijkt alsof de makers deze alleen raken en niet uitspitten. In het oeuvre van Tom Tykwer blijft A Hologram for the King daarmee een wat slap aftreksel van zijn eerdere werk. Tykwer staat bekend als een exponent van een generatie postmoderne filmmakers, die in de jaren negentig tot bloei kwam. Jonge regisseurs als Quentin Tarentino, Baz Luhrmann, Christopher Nolan en Tom Tykwer zorgden voor een kleine revolutie met titels als Pulp Fiction (1994), Romeo + Juliet (Luhrmann, 1996) en Following (Nolan, 1998). Stuk voor stuk films die sterk op de vormkant waren gericht, wemelden van filmische verwijzingen en vaak een non-lineaire vertelvorm hadden.
Films als Pulp Fiction en Lola Rennt (Tom Tykwer, 1998) waren een sensatie: niet zozeer om het snoeiharde geweld maar omdat allerlei cinematografische conventies overboord werden gegooid. Het paste bij de tijdgeest en het filosofisch klimaat, waar het postmodernisme sinds de jaren zestig en zeventig vaste voet aan de grond had gekregen. De bovengenoemde filmmakers wilden met hun achterstevoren vertelde films, hun gerichtheid op vorm, kleur en muziek en hun Droste-achtige verwijzingen uitdrukken dat de wereld ten diepste niet gekend wordt maar ervaren. Er is niet één waarheid en al was die er wel, dan kun je er niet bij komen.
Een ander kenmerk van deze films was dat er onder al die nadruk op vorm en muziek, wel degelijk een diepere laag te vinden was. Vaak was deze niet zozeer moreel maar filosofisch van aard. Zo ging Lola Rennt, de film waarmee Tykwer doorbrak bij het internationale publiek, over een meisje dat twintig minuten heeft om haar vriend te redden van een verkeerd gelopen criminele transactie. De film toont drie keer hetzelfde gegeven en laat daarbij zien dat kleine, ogenschijnlijk onbelangrijke beslissingen een cruciaal effect op je leven kunnen hebben. Ook stelt de film het thema van de vrije wil aan de orde.
Tykwer was vooral in zijn vroege werk buitengewoon geïnspireerd door de Poolse filmmaker Krzysztof Kieslowski. Deze regisseur is op zijn beurt sterk beïnvloed door Kierkegaard en het katholicisme. Iets van thema's als transcendentie versus immanentie, existentialisme en de vrije wil sijpelt dan ook door in het werk van Tykwer. In zijn vroege werk was dit zijn grote kracht, maar in zijn meer recente films lijkt Tykwer de balans tussen vorm en inhoud wat te hebben verloren. Zo stonden in Cloud Atlas (2012) ook het existentialisme en de gevolgen van keuzes (met name voor anderen) centraal. Hoewel de film bij sommige recensenten en kijkers wel degelijk een gevoeliger snaar raakte, was er ook veel kritiek vanwege het vele uiterlijk vertoon.
Zo opgeblazen en semi-intellectueel als Cloud Atlas was, zo mondain is A Hologram for the King. Net als bij een hologram blijft vooral het gevoel achter dat de film gaat over gebakken lucht. Dat is weliswaar aangenaam om naar te kijken, maar ook een beetje saai: er is na afloop weinig meer om over na te denken. Alsof de film zelf ook een hologram is, dat na de aftiteling uit elkaar spat en geen enkel residu achterlaat.
Dat maakt A Hologram for the King tot een prima film voor een leuke zaterdagavond, die niet direct beklijft. Ook dat is prima, mits de verwachtingen vooraf niet al te hooggespannen zijn. 

Rinke van Hell is onderzoeker en opleidingsdocent Praktische Theologie aan de Christelijke Hogeschool Ede en freelance filmrecensent. Ze promoveerde deze zomer op de relatie tussen de toe-eigening van films en de religieuze identiteit bij orthodoxe-protestantse filmkijkers.