Zo zou de werkelijkheid eruit kúnnen zien

Filmvenste

Er zijn van die boeken, films en televisieseries die je niet mag missen, maar waar je toch niet aan begint vanuit een intuïtieve weerstand. De MGM/Hulu-serie The Handmaid’s Tale (in Nederland te zien op Videoland) is daar een voorbeeld van. De televisieserie, naar het gelijknamige boek van Margaret Atwood uit 1984, begon in 2017 en is ondertussen al in zijn derde seizoen. Vriend en vijand zijn het eens over de artistieke kwaliteit van de veelbekroonde serie. Toch is The Handmaid’s Tale door zijn religieuze en politieke premisse in de Verenigde Staten het onderwerp van stevige controverse, die recent opnieuw oplaaide toen comédienne Michelle Wolf tijdens het Correspondents' Dinner de persvoorlichtster van Donald Trump vergeleek met het personage Tante Lydia.[1]

Eenmaal begonnen blijkt de serie zeer de moeite waard, niet alleen vanwege de prachtige cinematografie en esthetische kwaliteit, maar vooral omdat het belangrijke vragen oproept over de relatie tussen fictie en werkelijkheid (en de relatie tussen de Bijbel en de wereld van nu). Margaret Atwood omschreef het boek in de New York Times als volgt: ‘Als ik dan toch bezig was met het creëren van een fantasietuin, dan wilde ik wel dat er echte padden in te vinden waren.’ [2] Goede fictie bevat brokjes waarheid, verpakt in verzonnen verhaallijnen.

Dat The Handmaid’s Tale een pittige serie is om naar te kijken, staat buiten kijf. Het is een dystopie van de meest zwarte soort. In een min of meer nabije toekomst is in Amerika een theocratische republiek ontstaan, genaamd Gilead. Het grootste deel van de mensheid is onvruchtbaar en de weinige vruchtbare vrouwen die er nog zijn worden als dienstmaagd ('handmaid') geplaatst bij gezinnen van hooggeplaatste machthebbers (commandanten). Analoog aan het verhaal van Rachel, Bilha en Jakob uit Genesis 30 worden zij gebruikt als draagmoeders (‘surrogate mothers’), die kinderen leveren aan de vrouw des huizes. Tijdens een maandelijkse ceremonie, een ritueel waarbij onder andere het verhaal van Rachel wordt gereciteerd, wordt de dienstmaagd door de man des huizes bevrucht terwijl zij in de schoot van zijn echtgenote ligt. Als het mag komen tot een voldragen zwangerschap, dan wordt het kind ook op haar schoot geboren.

Gezien het feit dat de gruwelijkheden in Gilead grotendeels gefundeerd zijn op bijbelse symboliek en verhalen, is het niet vreemd dat gelovigen in Amerika zich sterk tegen de serie verzetten. In een oppervlakkige analyse lijkt het duidelijk: de commandanten staan symbool voor de fundamentalistische christenen. Vandaar ook dat de serie zo populair is bij progressieve jongeren, want zij zien onmiddellijke parallellen met de staat van de Amerikaanse maatschappij en politiek onder president Trump. Dezelfde parallellen tussen Gilead en het Amerikaanse evangelicalisme worden door conservatieve christenen gezien. Atwoods roman was al erg, maar deze serie is helemaal over de top – alsof gelovige christenen ooit over zouden gaan tot een gewapende revolutie.

Veel complexer
Beide 'kampen' echter begrijpen zowel roman als televisieserie mijns inziens totaal verkeerd. The Handmaid's Tale is een artistiek kunstwerk. Het kan nooit een-op-een gerelateerd worden aan de werkelijkheid. Hoewel The Handmaid's Tale wel degelijk een allegorie is en in die zin gebaseerd op de werkelijkheid, is de wereld die Atwood schiep (en de makers van de serie bewerkten) veel complexer dan alleen maar een verwijzing naar onze politieke en religieuze werkelijkheid van nu.

Veel meer is het zo, dat de serie zo angstaanjagend beklemmend en urgent aanvoelt omdat ze de lezer/kijker laat zien hoe de werkelijkheid eruit zou kunnen zien als tirannie de overhand krijgt. Atwood beperkte zich in haar roman uitsluitend tot feiten die ooit in de geschiedenis van de mensheid zijn gebeurd, hetzij tijdens de islamitische revolutie in Iran, het bolsjewistische bewind, de Tweede Wereldoorlog of in bijbelse tijden. Daardoor wordt de lezer/kijker geconfronteerd met de zwarte kant van de mensheid, en dus van zichzelf. Gilead is gebaseerd op macht, niet omdat die rechtstreeks aan de Bijbel is ontleend, maar omdat mensen daarmee aan de haal zijn gegaan. In dit verhaal gaat het grotendeels om mensen die zich baseren op een letterlijke lezing van de bijbelse tekst, maar dat had net zo goed de koran, het Communistisch manifest of Mein Kampf kunnen zijn. Bovendien zijn de verhalen overduidelijk uit hun context gehaald, waardoor de letterlijke lezing van de Bijbel inderdaad iets grotesks heeft.

En daarmee komen we uit bij onszelf als kijker (of lezer). In zijn magistrale autobiografische roman Verhaal van Liefde en Duisternis spreekt de Israëlische schrijver Amos Oz over 'goede' en 'slechte' lezers. De slechte lezer wil constant een directe link leggen tussen verhaal en werkelijkheid, schrijft hij: ‘De slechte lezer wil altijd weten, en wel onmiddellijk, “wat er echt gebeurd is”. (...) Wat wil de slechte lezer, oftewel de luie lezer, en de sociologische lezer, en de roddelzuchtige, gluurderige lezer? In het slechtste geval komen ze, gewapend met plastic handboeien, naar me toe om me mijn boodschap af te nemen, dood of levend. Een “laatste regel” willen ze. Het “Wat wilde de dichter zeggen?” komen ze halen.’[3] De slechte lezers (of kijkers) leggen een rechtstreeks verband tussen de werkelijkheid van de schrijver en de boodschap van de tekst.‘Ieder van ons is een schiereiland’

Maar daar gaat het helemaal niet om, zegt Oz. Het gaat erom dat je je verplaatst in het verhaal en in de spiegel kijkt door de personages uit het verhaal, om zo geconfronteerd te worden met de diepste en donkerste krochten in je eigen ziel en die op een eerlijke manier onder ogen te zien. ‘Zo kunnen boeken je wat troost bieden voor de tragedie van je beschamende geheimen: niet alleen jij, beste vriend, maar wij allemaal zijn misschien een beetje zoals jij: geen mens is een eiland, ieder van ons is een schiereiland, vrijwel aan alle kanten omgeven door zwart water, maar toch een beetje verbonden met andere schiereilanden.’[4]

Zo bezien schept The Handmaid's Tale een fictionele wereld waarin we geconfronteerd worden met de donkerste kanten van onze maatschappij en onze eigen angsten — of we nu progressief of conservatief zijn aangelegd. Juist daarom is de serie waarschijnlijk zo'n hit geworden: natuurlijk is er een link met de #metoo-beweging, met milieuverontreiniging en met de onderdrukking van vrouwen. Maar we komen er niet vanaf door met de vinger te wijzen naar de ander, die te fundamentalistisch is, of juist te liberaal, of te religieus of te goddeloos.

In de woorden van Oz: ‘En jij, vraag niet: Wat, zijn dat werkelijk feiten? Is dat wat er speelt bij die schrijver? Vraag jezelf. Over jezelf. En het antwoord kun je voor jezelf houden.’[5]

Seizoen 1 van The Handmaid's Tale is in zijn geheel te zien op Videoland. Van seizoen 2 wordt elke donderdag een nieuwe aflevering toegevoegd. Wanneer seizoen 3 in Nederland te zien is, is nog niet bekend.

Dr. A.C. van Hell promoveerde op de relatie tussen de toe-eigening van films en de religieuze identiteit bij orthodox-protestantse filmkijkers. Ze is docent aan de Christelijke Hogeschool Ede en freelance filmrecensent.

  1. Zie bijvoorbeeld Anouk Eigenraam, 'Woordvoerder Trump mikpunt tijdens Correspondents’ Dinner', NRC, 29 april 2018.
  2. Margaret Atwood on What ‘The Handmaid’s Tale’ Means in the Age of Trump, New York Times, 10 maart 2017. Atwood verwijst hiermee naar de beroemde dichtregel van Marianne Moore.
  3. Amos Oz en Hilde Pach, Een verhaal van liefde en duisternis (Amsterdam, De Bezige Bij, 2008), p. 41.
  4. Ibid, p. 44.
  5. Ibid. p. 45.