Wapenveld

Hans Achterhuis sprak in dit verband ooit van de paradoxen van de moderniteit [1]. In de jaarserie over vervreemding van de afgelopen jaargang ‘Thuis in ballingschap’ hebben we de digitale revolutie aangewezen als een van de bronnen van vervreemding. Vooruitgang heeft altijd een prijs. Moderne communicatietechnologie geeft ons enorme mogelijkheden, maar kan ons ook eenzaam maken. Hoe groot de prijs is die we betalen, zien we vaak pas achteraf. Het lijkt onschuldig om digitaal gevolgd te worden door het achterlaten van onze gegevens. Wie heeft als nette burger immers wat te verbergen? Maar een klein beetje verbeelding kan ons doen beseffen dat we op die manier meehelpen aan het ontstaan van de ultieme massamens, hulpeloos in de handen van op macht en geld beluste lieden.

Misschien speelt er al een kleine glimlach om uw lippen of ergert u zich aan de onheilsprofeten in de kranten. Voor je het weet kom je terecht in de wereld van complottheorieën. Als die allemaal waar zijn, kunnen we maar beter de luiken en deuren dichtdoen. Het probleem is alleen dat de afgelopen tien jaar keer op keer is gebleken dat complottheorieën hout snijden. Denk aan de Paradise Papers, waaruit naar voren kwam hoe het eraan toegaat in de belastingparadijzen, of het gebrek aan moraal in de bankenwereld. [2] Het zou weleens het topje van de ijsberg kunnen zijn. Een wereld vol met mensen van goede wil bestaat niet. En zelfs al zou die bestaan, dan kijken al die lieve mensen niet verder dan hun neus lang is. Wie alleen de regels volgt, ziet niet de problemen die het systeem veroorzaakt. Het kan wel kloppen wat we doen, maar dat wil nog niet zeggen dat het deugt. [3]

De wereld waarin wij leven kan ons angstig maken. Of juist heel activistisch. Misschien is het tij nog te keren. Kies een alternatieve zoekmachine en vernietig uw Google-account. Laat de overheid eindelijk eens werk maken van het controleren van de digitale reuzen, die ons constant digitaal begluren. En laat wetenschappers eens een lesje ethiek nemen, in plaats van in hun labs te zitten prutsen aan nieuwe technologieën waar wij nog geen weet van hebben. Ondertussen zijn angst en activisme misschien wel de keerzijde van dezelfde medaille. In beide gevallen zien we mens en technologie als twee losstaande entiteiten. In het ene geval is de mens slachtoffer van technologie, in het andere geval is hij de beheerser ervan. Wij bepalen de techniek of de techniek bepaalt ons. In dit artikel wil ik het strijdtoneel eens van een andere kant bekijken. Met als resultaat dat we iets bedachtzamer kunnen omgaan met de paradoxen van de moderniteit.

Voorspellen is lastig
Toen 20 jaar geleden internet en e-mail hun intrede deden was niet iedereen meteen enthousiast. Ik herinner mij serieuze discussies met medestudenten over de vraag of er geen tweedeling zou ontstaan tussen gebruikers en niet-gebruikers. Met de kennis van nu is dat een non-issue. Ik heb er geen onderzoek naar gedaan, maar ik vermoed dat er toen niemand was die waarschuwde voor de beïnvloeding van verkiezingen door internet. Ondertussen blijkt de verkiezingsoverwinning van Trump mede het resultaat van duistere machten die vooral via internet opereerden. Terugkijkend vermoed ik dat het niet verkeerd zou zijn geweest als daar eerder over was nagedacht. Maar dat is makkelijk praten achteraf, nu kunnen we niet meer zonder internet en e-mail.

In essentie zie je in dit verhaal drie punten die telkens terugkomen bij de introductie van nieuwe technologie, zoals smartphones, navigatiesystemen of contactloos betalen. In het begin zijn er genoeg mensen die een niet-pluisgevoel hebben (1). Deze mensen hebben gelijk en ongelijk: waar ze bang voor zijn gebeurt vaak niet, maar toch zijn achteraf sommige negatieve gevolgen voor onze leefwereld wel merkbaar (2). Maar als de vernieuwingen eenmaal zijn ingeburgerd, is er geen weg meer terug (3). Het christelijk geloof is zonder schrift niet denkbaar

Om wat beter te begrijpen wat technologische veranderingen met ons doen, kan het geen kwaad terug te kijken. De digitale revolutie is niet de eerste die de mensheid meemaakt. De overgang van een vertelcultuur naar een schriftcultuur is een revolutie geweest van misschien nog wel grotere omvang. Voor het gemak stel ik de introductie van het alfabetische schrift voor als een vorm van techniek, een beetje vergelijkbaar met de manier waarop wij nu spreken over informatie- en communicatietechnologie. De introductie van het schrift gebeurde grofweg drieduizend jaar geleden en zorgde voor een grote omslag. Het maakt immers uit of je het verleden alleen kent uit verhalen die je uit je hoofd hebt geleerd, of dat je het in een boek kunt opzoeken. Het doet ook iets met je zelfbeeld. De filosoof René Munnik meent zelfs dat geletterden als eersten een besef van objectiviteit ontwikkelden. [4] Zonder schrift is er immers geen maatstaf om het verleden als fictief te kwalificeren. Sterker nog, de vraag naar historische betrouwbaarheid kon niet eens gesteld worden.

In zekere zin zou je kunnen zeggen dat ook het christelijk geloof zonder schrift niet denkbaar is. De protestanten onder ons zullen zich een christen die niet in staat is zelf de Bijbel te lezen eenvoudigweg niet kunnen voorstellen. Wat weer betekent dat ook het geloof waar wij vertrouwd mee zijn ‘afhankelijk’ is van technologische vooruitgang, in dit geval de uitvinding van het schrift. Veelzeggend is in dit verband dat in het werk van bijbelvertalers alfabetisering altijd vanzelfsprekend is ingesloten. 

Niet los verkrijgbaar
De uitvinding van het schrift in de orale culturen van weleer laat zich vergelijken met de huidige digitale revolutie. De eerder genoemde drie punten gaan evengoed op. Het schijnt dat Plato het schrift als filosofisch medium nog heeft afgewezen. Wat gaat er immers boven een goed filosofisch gesprek? Evenmin konden Plato en de filosofen na hem bevroeden wat de schriftcultuur zou opleveren. Bijvoorbeeld de opschriftstelling van het getuigenis van de profeten van Israël, ongeveer in dezelfde tijd. Athene en Jeruzalem zijn beide zonder het schrift onvoorstelbaar. Zonder hen zou onze westerse cultuur niet bestaan. En ook het laatste kenmerk gaat vanzelfsprekend op: een weg terug bestaat niet.

De ontwikkeling van het schrift heeft ons zelfbeeld beïnvloed. Maar dat is precies iets wat geldt voor alle vormen van techniek. Techniekfilosofen mogen er daarom graag op wijzen dat techniek geen neutraal middel is in de hand van mensen. Techniek doet ook iets met ons, of we willen of niet. Daarom gaan de twee extreme posities van de mens als slachtoffer of als beheerser van de techniek altijd mank. Een bekend hedendaags voorbeeld dat door Peter-Paul Verbeek is uitgewerkt is prenatale diagnostiek. [5] Wie een 20 wekenecho laat maken, maakt niet alleen gebruik van een nuttige techniek, maar betreedt ook een nieuw moreel landschap. Echoscopie doet meer dan het maken van een foto voor het plakboek. Als blijkt dat de foetus een afwijking heeft, sta je voor de beslissing of je wel of niet ‘preventief’ wilt ingrijpen. Natuurlijk is een 20 wekenecho niet verplicht, maar wie ervan afziet, moet wel de gevolgen dragen. Als je kind toch een afwijking blijkt te hebben, ben je daar in zekere zin zelf verantwoordelijk voor. Mens en techniek zijn verweven en laten zich niet los van elkaar beschouwen.

Die verwevenheid van mens en techniek lijkt zich in onze tijd alleen maar te intensiveren. Moderne techniek komt steeds dichter op onze huid te zitten. Letterlijk vaak. Niet voor niets spreekt het Rathenau Instituut in een recent rapport over intieme technologie. [6] Technische hulpmiddelen lijken meer en meer te versmelten met ons lichaam. Computers worden kleiner en slimmer. Ze passen in ons lichaam zonder dat we het merken. En ze kunnen allang veel meer dan alleen maar een beslisboom langslopen en duizend keer achter elkaar hetzelfde doen. In het rapport staan alarmerende zinnen: ‘We beleven thans het historische omslagpunt waarop de afstand tussen technologie en onszelf in hoog tempo kleiner wordt’. 'We staan met 5-0 achter en weten vrijwel niets van de computer'