Het grote verhaal aan het kleine gekoppeld

Schoonheid in eenvoud – simpeler laat het ontroerende drama Roma van de Mexicaanse regisseur Alfonso Cuarón zich niet samenvatten. Een klein verhaal over een eenvoudig kindermeisje, dat de intimiteit van het verhaal overstijgt door de prachtige zwart-witte beelden waarin het verfilmd is. Daarmee wordt de kijker niet alleen in het verhaal van Cleo getrokken, maar wordt bovendien een knappe verbinding gemaakt met het sociaal-maatschappelijke klimaat in het Mexico van de jaren zeventig van de vorige eeuw.

Roma is Cuaróns eerste film in jaren die in Mexico gefilmd is. Na het uitzonderlijke succes van zijn coming-of-age film Y tu mamá tambien (uit 2001) vertrok Cuarón naar Hollywood om uiteenlopende films te maken zoals de boekverfilming Harry Potter and the Prisoner of Azkaban (2004), de dystopische sciencefictionfilm Children of Men (2006) en het prachtig geschoten astronautendrama Gravity (2013). Met Roma keert Cuarón letterlijk terug naar het land van zijn jeugd. Al jaren kriebelde het: opgegroeid in een typisch hogere middenstandsgezin in Mexico Stad werd hij na de scheiding van zijn ouders grotendeels opgevoed door zijn kindermeisje Libo (aan wie de film is opgedragen). Ondanks de uitstekende band die hij, en de rest van hun gezin, met Libo had bleef zij toch altijd een buitenstaander. Hoe ouder hij werd, hoe meer hij begon te beseffen dat hij eigenlijk heel weinig wist van de mens Libo en dat zij, inheems en van eenvoudige komaf, gedwongen werd om tussen twee werelden in te leven – deels bevoorrecht door de sociaal-economische status van haar werkgevers en deels achtergesteld door haar eigen achtergrond. Hij ging met haar in gesprek over zijn eigen herinneringen en haar perspectief daarop en werkte dat uit tot een scenario over een typisch hogere middenklassegezin en hun jonge inheemse kindermeisje Cleo.

Feitelijk is het verhaal van Roma niet meer dan een paar maanden ‘uit het leven van’, gecentreerd om een paar min of meer dramatische gebeurtenissen in het leven van de hoofdpersonen. Maar een ‘gewone’ arthousefilm is Roma ook niet. De winnaar van de Gouden Leeuw op het Filmfestival van Venetië is in veel opzichten een vreemde eend in de bijt. De film werd geproduceerd voor Netflix en werd daarom door diverse bioscoopketens (zowel in Mexico als daarbuiten) geweerd. Tegelijkertijd weigerde Cuarón om zich op te sluiten in een typisch televisieformaat: Roma is in breedbeeldformaat geschoten op 65mm film – het geijkte formaat voor westerns of actiefilms, niet voor dramafilms. Het waarborgt niet alleen een buitengewoon scherp, gedetailleerd beeld maar het maakt ook op onderbewust niveau een koppeling mogelijk met het veel grotere verhaal van de politieke en maatschappelijke situatie in Mexico in de jaren zeventig.

Symbool voor het transcendente
Die verbinding tussen het particuliere en het grote verhaal is wat Roma tot ‘grote’ kunst maakt. Vaak is in vakjargon ‘persoonlijk en intiem’ synoniem voor hermetisch en/of amateuristisch, maar Cuarón omzeilt deze valkuil door zijn magnifieke stijl en door zijn slimme scenario. Cuarón bouwde zijn ouderlijk huis gedetailleerd na maar filmde verder zoveel mogelijk op locatie in de wijk Roma in Mexico-Stad. Omdat zijn vaste cameraman Emmanuel Lubezki (bekend van onder meer Gravity, Birdman en The Revenant) niet beschikbaar was en hij niet zijn toevlucht wilde nemen tot een buitenlander, nam hij deze keer zelf de camera ter hand zonder te kiezen voor een andere stijl. Door vloeiende camerabewegingen met veel totaalshots, plaatst hij de kijker subtiel in een observerende positie. Daarbij komt het bijzondere sounddesign –zo wordt de kijker steeds onbewust gewezen op het grotere verhaal dat de persoonlijke gebeurtenissen van de familie omlijst. Geluiden vanuit de stad, vliegtuigen die overvliegen – het lijkt overal te zijn en het bepaalt voor een groot gedeelte de stemming.

Deels is dat bewust gedaan, deels is slechts functioneel gemaakt wat op de locatie nu eenmaal niet weggefilterd kon worden. Zo valt op dat er veel vliegtuigen overvliegen. In de langzame en transcendente stijl van Cuarón wordt de nadruk op die vliegtuigen gelegd zowel door de schaduwen op de grond, de shots van het vliegtuig zelf en het geluid dat al het andere overstemt. In plaats van slechts een dagelijks gegeven – dat alle bewoners rondom Schiphol zullen herkennen – wordt de kijker subtiel verleid om hier ook een grotere betekenis aan te hechten. Doordat deze shots zo lang aanhouden en feitelijk niet zoveel met het verhaal van doen hebben, krijgt de kijker tijd om dit op zich te laten inwerken en een eigen betekenis te gaan hechten aan deze beelden. Het vliegtuig wordt een symbool voor het transcendente (het overstijgt ons immers letterlijk), maar ook voor economische vooruitgang en het groeiende kapitalisme (waar de familie zowel door groeit als mee worstelt) en veranderingen in het persoonlijk leven (een overgang van het een naar het ander). Cuarón weet dat de geest van een filmkijker zo werkt en hij speelt er subtiel maar vakkundig mee.Geen opzichtige oordelen over het klassensysteem

In een briljante scène koppelt Cuarón letterlijk het grote verhaal aan het kleine verhaal, niet door dialogen of expliciete filosofische bespiegelingen, maar door de filmvorm die hij kiest. Cleo wordt door de moeder van haar bazin meegenomen naar een warenhuis om wat noodzakelijke inkopen te doen. Terwijl zij naar de winkel lopen, wordt het beeld doorsneden door studentenprotesten die steeds gewelddadiger worden. De camera cirkelt erom heen en plaatst ook de kijker in het geweld. Af en toe verdwijnen Cleo en oma naar de achtergrond of zelfs uit beeld terwijl de camera secondenlang een jonge vrouw en een neergeschoten jongen volgt. Het geweld komt letterlijk Cleo’s leven binnen, en daarmee ook het verhaal zonder dat er iets over gezegd is.

Tegelijkertijd houdt Cuarón het klein. Cleo – gespeeld door Yalitza Aparicio, in het dagelijks leven geen actrice maar onderwijzeres – vormt het centrale perspectief en de kijker wordt niet verleid tot makkelijke ‘wij/zij-tegenstellingen’ of opzichtige oordelen over het klassensysteem waarin Cleo altijd de mindere blijft van haar familie. Haar bazen zorgen voor haar en gaan daarin verder dan van menig werkgever verwacht kan worden, maar het komt ook geregeld voor dat de vrouw des huizes uitvalt tegen Cleo als de druk van haar eigen problemen haar te veel wordt. Helemaal zal Cleo er nooit bij horen. Ook dat is een subtiel commentaar op de dagelijkse realiteit zonder al te gemakkelijk een zondebok aan te wijzen.

Zo is Roma een fenomenale film geworden (die dan ook terecht 10 Oscar-nominaties in de wacht sleepte), waarin vorm en inhoud samensmelten tot een eerbetoon aan het dagelijks leven van een bijzondere vrouw – in al haar eenvoud. 

Roma is te zien op Netflix en in verschillende Nederlandse filmtheaters.

Dr. A.C. van Hell promoveerde op de relatie tussen de toe-eigening van films en de religieuze identiteit bij orthodox-protestantse filmkijkers. Ze is docent aan de Christelijke Hogeschool Ede en freelance filmrecensent.