Wapenveld

Terrence Malick (1943) gold lange tijd als een mysterieuze filmmaker, over wie de nodige speculaties de ronde deden. In de jaren ’70 regisseerde hij twee klassiekers waarmee hij zijn naam vestigde. Badlands uit 1973 werd het prototype van het genre van de roadmovie gecombineerd met een ‘coming-of-age’ verhaal. Vijf jaar later kwam Days of Heaven uit.

Na deze twee films verdween Malick twintig jaar van het toneel. Geruchten stelden dat hij filosofieles gaf in Frankrijk of allerlei filmscripts schreef. Ondertussen groeide zijn cultstatus. Toen hij terugkeerde stonden de grote acteurs in de rij om in The Thin Red Line te acteren, Malicks oorlogsfilm uit 1998, waarin hij op geheel eigen wijze de strijd van de VS tegen Japan in Oceanië in beeld bracht. Na deze film steeg Malicks productiviteit tot grote hoogte. Tussen 2005 en 2017 bracht hij 5 films en een documentaire uit, met als hoogtepunt in 2011 The Tree of Life.

Zonder script
Malick staat bekend om zijn losse werkwijze bij het filmen. Hij werkt vrijwel zonder script, geeft zijn acteurs maximale vrijheid en laat zich bij filmopnamen leiden door wat hij ziet. Gebruikmakend van het tegenlicht van ‘the magic hours’, de uren van zonsopgang en -ondergang, filmt Malick zijn acteurs en het landschap. Na het filmen sluit hij zich steevast op en stelt hij uit uren aan materiaal een film samen. Sommige acteurs, die dachten een hoofdrol in de film te spelen, ontdekten bij de première dat Malick hen weggeknipt had. Dit overkwam Adrien Brody bij The Thin Red Line; zijn hoofdrol was gededuceerd tot onbelangrijk personage.

Malick is een van de weinige filmmakers die in staat zijn een geheel eigen beeldtaal te ontwikkelen om vervolgens ook een eigen visie uit te drukken met deze beelden. Christopher Nolan, de regisseur van moderne klassiekers als Inception en The Dark Knight, bewondert Malick om die reden; in zijn optiek kun je bij de meeste films een onderscheid maken tussen de visuele stijl en de narratieve structuur. Alleen grote filmmakers als Stanley Kubrick en Malick slagen er volgens hem in dit verschil volledig te overbruggen. Zij zijn in staat beeld en verhaal naadloos in elkaar over te laten lopen.

De films van Malick bevatten nog een derde en vierde element. Via voice-overs wordt gereflecteerd op de gebeurtenissen. Dit commentaar kan ironisch van aard zijn, maar ook existentiële vragen bevatten. Het vierde element is de muziek die Malick gebruikt. Deze vier elementen staan aan de basis van zijn gelaagde films, die steeds opnieuw verrassen.

A Hidden Life laat zien hoe Franz Jägerstätter in Radegund, een dorpje in de Oostenrijkse bergen, een gezin sticht met zijn vrouw Fani. Samen met hun drie dochters geven zij vorm aan het Goede Leven in het overweldigende landschap. De Jägerstätters werken hard, maar vergeten niet het leven te overdenken of uitbundig te vieren. Muziek en beeld laten de schoonheid van dit bestaan zien.

Het opkomende nazisme bedreigt als een donkere wolk dit geluk. Malick toont dat door in zijn film historische zwart-witbeelden te monteren, die dissoneren met de adembenemende kleuren van het berglandschap. Ook het fascisme in het dorp wordt getoond als een inbreuk op het bestaan. Jägerstätter kiest als enige binnen de kleine dorpsgemeenschap tegen de nazi’s.

‘Plicht aan het vaderland’
Malick introduceert het bijbelse thema van de beproeving. Jägerstätter wikt en weegt over dienst in het leger en de eed aan Hitler daaraan verbonden. Het dorp ziet Jägerstätter als een verrader, die tegen de gemeenschap kiest. Ook de bisschop in de stad bevestigt zijn ‘plicht aan het vaderland’. Toch behoudt hij zijn beoordelingsvermogen; het is voor hem glashelder dat het leger mensen zonder reden afslacht. Jägerstätter verafschuwt de haat in het dorp: ‘De maskers gaan af’. Hij overwint de eerste beproeving, de druk van het dorp.

De tweede beproeving gaat om de volharding. Jägerstätter wordt opgeroepen als soldaat en weigert de eed af te leggen. Op zijn weg naar de dood lijkt Jägerstätter op Aljosja uit De Broers Karamazov van Dostojevski. In dit boek heeft de atheïst Ivan de overhand in de discussies, terwijl zijn broer Aljosja verbaal hulpeloos is. Hij heeft geen argumenten, maar staat toch sterker omdat hij lijkt te weten hoe hij leven moet. Jägerstätter krijgt alle argumenten te horen: niemand zal van zijn verzet horen, zijn daad zal geen invloed hebben op de oorlog, een handtekening heeft geen betekenis, hij moet denken aan zijn familie. Als argumenten niet helpen hem te overtuigen, gebruiken de nazi’s fysiek geweld. Jägerstätter sterft en toch verliest hij niet. Dat mysterie toont A Hidden Life.

Anderen verliezen wel. Fani en haar familie worden uitgestoten en door niemand geholpen, op twee barmhartige Samaritanen na. Fani lijdt, maar de gemeenschap verliest hier haar integriteit. Ook de rechter verliest, al lijkt hij te beseffen dat Jägerstätter het goede kiest; als een Pontius Pilatus wast hij zijn handen in onschuld. Ook de nazi’s lijken te beseffen dat zij verliezen. De dood van verraders moet plaatsvinden in het verborgene, waar niemand het ziet. Alsof het iets schaamtevols is.

Dit ‘winnen’ of ‘verliezen’ relateert Malick aan de menselijke conditie. Op dit punt lijkt hij te zijn opgeschoven. Zijn eerste twee films tonen hoe mensen omgeven zijn door een overweldigend landschap. Beide films spelen zich af op de uitgestrekte vlaktes van de Verenigde Staten. Dit sluit aan bij de filosofie van Heidegger: de mens is in de wereld geworpen. De protagonisten volgen hun verlangens, maar leggen het hulpeloos af tegen het landschap en hun eigen kwaad, gadegeslagen door datzelfde onverschillige landschap.Er komt geen antwoord van God

In latere films verschuift de manier waarop Malick de menselijke conditie schetst met behulp van narratief, beeldtaal, muziek en voice-overs. Het narratief van The Tree of Life draait om het leven van een gezin in Texas, waarbij moeder en vader elk een ander levenspad kiezen. De vrouw probeert het leven als een geschenk te zien en ontvankelijk te leven. Tegelijk hoopt zij dat het kwade haar niet zal treffen. Toch overlijdt haar zoon, wat resulteert in indringende vragen, die Malick toont met behulp van de voice-over. De vader probeert het leven naar zijn hand te zetten en dit ook zijn zonen bij te brengen; ook hij faalt.

Dit narratief wordt opgeschort voor een lang intermezzo over de menselijke evolutie waarin de menselijke conditie niet alleen wordt gerelateerd aan het landschap, maar ook aan de tijd, waarin de mens slechts een punt is. De muziek zorgt voor een extra laag; de evolutie wordt begeleid door het Requiem van Berlioz. Het menselijk drama, uitgewerkt met voice-overs en muziek, blijft bestaan: Er komt geen antwoord van God.

Een punt in de tijd
A Hidden Life gaat verder op dit spoor, maar Malick bekent nu veel meer kleur dan in zijn eerdere films. Er is minder ambiguïteit, minder voice-over. Malick toont op overweldigende manier de menselijke conditie in het hier en nu. De mens moet kiezen tussen goed en kwaad. Het goede is weerloos. Toch is kiezen voor het goede de manier om te ‘winnen’: ‘We zijn verantwoordelijk voor wat we doen of nalieten te doen’.    

Hoe verhoudt dit zich tot onze eigen alledaagse levens? De Amerikaanse dichter Christian Wiman schreef in My Bright Abyss treffend over existentiële angst: Dit gaat wat hem betreft minder over onbewuste angst voor de dood (Kierkegaard en Heidegger) en meer over ‘unrealized attention’, ons onvermogen om Het Goede te cultiveren in ons eigen leven.¹

A Hidden Life gaat wat mij betreft over deze angst. Toont mijn handelen wel genoeg aandacht voor de schoonheid en goedheid van de wereld en mensen om mij heen?

G. Schutte is historicus en werkt aan een promotiestudie naar achttiende-eeuwse politieke economie aan het EUI in Florence.