Wapenveld

‘Een kleine ramp in onze kijkzenuw, een schockeffect; vierentwintig belichte beeldjes per seconde, daartussen donker, de kijkzenuw registreert het donker niet.’ Zo typeerde de Zweedse filmmaker Ingmar Bergman (1918-2007) filmkunst in zijn autobiografie Laterna Magica (1987).

De afgelopen twee jaar heb ik op deze plek genoteerd welke films bij mij een dergelijk schockeffect teweegbrachten. In deze laatste bijdrage ga ik in op een hedendaagse Zweedse filmmaker die ik op de voet volg vanwege zijn onmiskenbare talent: Ruben Östlund. Zijn laatste film, Triangle of Sadness (2022), viel vorig jaar op het prestigieuze festival van Cannes in de prijzen; de film werd bekroond met belangrijkste prijs, de Gouden Palm. Eerder maakte hij al furore met twee briljante films, Turist (2014) en The Square (2017).

Turist draait om een gezin dat enig vertier en afleiding zoekt tijdens de wintersport. Tomas werkt tamelijk veel en beoogt tijdens de vijfdaagse sneeuwvakantie meer tijd door te brengen met zijn vrouw Ebba en hun twee kinderen. Daarnaast wil het stel ’s avonds tijd vrijmaken voor vrienden. Deze ambities en goede bedoelingen worden echter vakkundig de nek omgedraaid door een vervelend voorval.

Tergend langzaam
Tijdens de wintersport zit het gezin te lunchen op een terras met uitzicht op de besneeuwde bergen. In de verte klinkt echter een knal, waarna langzaam een lawine zichtbaar wordt aan de horizon. Op het terras ontstaat enige verwarring; gaat het hier om een gecontroleerde lawine of is er sprake van naderend gevaar? En is men op dit terras wel echt veilig? Tomas pakt zijn telefoon om dit fenomeen vast te leggen, terwijl zijn vrouw Ebba zich zorgen begint te maken. Ook bij anderen op het terras ontstaat onrust.

Alle consternatie – de lunch, aanstormende lawine en de beginnende paniek – worden door Östlund vastgelegd in een onvergetelijke statisch gefilmde scène. Als de lawine het terras bereikt vlucht Tomas van tafel, vrouw en kinderen achterlatend. De camera registreert vervolgens hoe het terras eerst gehuld is in mist en hoe deze tergend langzaam optrekt. De lawine, zo blijkt, heeft geen fysieke schade aangericht. Langzaam keren de gasten weer terug naar de tafel en ook Tomas voegt zich weer bij zijn gezin. Tijdens de rest van de vakantie blijkt dat de lawine toch schade heeft aangericht. Ebba voelt zich in de steek gelaten en haalt verhaal bij Tomas, die weigert te bekennen dat hij op de vlucht sloeg.

Östlund wijst op het fragiele karakter van allerlei rolpatronen. Er volgen benauwde ruzies in hotelkamers, paniek bij de kinderen en dwaze gesprekken met vrienden. Uiteindelijk bezweren Tomas en Ebba hun problemen met een potsierlijk toneelstuk. Tijdens hun laatste skitocht doet Edda alsof zij haar voet verzwikt heeft, waarna Tomas haar komt redden, voor het oog van hun kinderen. Zo overtuigen zij hun kinderen en ook elkaar dat het gezin nog steeds functioneert.De schoonmaker vindt hun problemen duidelijk bespottelijk

Geloofwaardigheid en dwaasheid bestaan voortdurend naast elkaar, zo lijkt Turist te benadrukken. Enerzijds zijn de zorgen van Tomas en Ebba herkenbaar. Hun gezamenlijke streven naar een gelijkwaardige relatie en het voortbestaan van versleten rolpatronen leiden tot allerlei spanningen. Tegelijk benadrukt Östlund op subtiele wijze de dwaasheid en decadentie van deze protagonisten door hun ruzies van een satirische rand te voorzien. Ebba en Tomas behoren tot een verwende bovenklasse die weinig oog heeft voor anderen. Hun ruzies vinden plaats in benauwde ruimtes, waar zij bijvoorbeeld geobserveerd worden door een zwijgzame schoonmaker die hun problemen duidelijk bespottelijk vindt.

Dat thema werkt Östlund verder uit in The Square en vooral in Triangle of Sadness. Deze laatste film volgt Carl en Yaya, die werken als respectievelijk model en influencer op Instagram. Yaya verdient meer geld dan Carl, maar verwacht dat hij hun etentjes betaalt. Opnieuw toont Östlund hoe hij herkenbaarheid en satire door elkaar kan laten lopen; hardnekkige genderpatronen en aanstellerig gedrag lijken niet van elkaar te onderscheiden. Zij komen vervolgens terecht op een cruiseschip, waar steenrijke mensen grof geld betalen voor hun vertier. Anderen, zoals Yaya, ‘kopen’ hun toegangsbewijs via posts op Instagram.

Op het schip heerst een scherpe tweedeling tussen gasten en personeel; de medewerkers worden geïnstrueerd aan alle wensen van hun gasten te voldoen, in ruil voor een ruime fooi na afloop van de vakantie. De gasten zijn gewend deze werknemers te zien als instrumenten, terwijl die juist gewend zijn hun minachting voor de vulgaire rijkdom van de gasten te verbergen.

Vuur maken
Dit pact begint scheuren te vertonen als een storm uitbreekt tijdens een diner, een crisis die uitmondt in een schipbreuk. Slechts een klein deel van de bemanning en gasten overleeft deze catastrofe, onder wie enkele miljonairs, Carl en Yaya en Abigail, een schoonmaakster van Filipijnse komaf. Aanvankelijk pakken personeel en gasten hun oude rollen op, maar deze dynamiek slaat snel om. Abigail blijkt als enige te weten hoe je vuur moet maken, vissen vangt en water kan verkrijgen in de jungle. Hierdoor kantelen de verhoudingen. Rijkdom speelt niet langer een rol, tot verwarring van de mannelijke miljonairs.

Net als Östlunds andere films bevat Triangle of Sadness enkele briljante vondsten. Carl wordt bijvoorbeeld gedwongen een carrière te beginnen als gigolo, waarbij hij het stigma ervaart dat traditioneel alleen aan vrouwen ten deel valt. De film verliest echter aan zeggingskracht door enkele groteske scènes. De schipbreuk waarmee het lot van enkele afstotelijke protagonisten wordt bezegeld is wat veel van het goede. Ook een rijke doofstomme vrouw komt al te vaak in beeld.

Prullaria
Triangle of Sadness haalt niet het niveau van zijn eerdere werk. Toch brengen al Östlunds films het schokeffect teweeg dat het kenmerk is van geslaagde films. Östlund adresseert onmiskenbaar enkele actuele thema’s in zijn werk, waaronder de symbiotische relatie tussen arm en rijk. De welgestelde doofstomme vrouw ontmoet bijvoorbeeld op het strand een zwarte man, die allerlei zonnebrillen en prullaria verkoopt. Zij probeert hem om hulp te vragen, maar zonder succes. Het komt duidelijk geen moment bij deze man op dat de vrouw zijn hulp nodig heeft. Zoals veel andere scènes is dit tafereel zowel herkenbaar als satirisch. 

Dr. G. Schutte is historicus, in april 2022 gepromoveerd aan het Europees Universitair Instituut in Florence. Hij is bezig met het schrijven van de biografie van Groen van Prinsterer.