Wapenveld

Abstract

Sommige mythes in de geschiedenis van het denken verdwijnen niet, hoe vaak ze ook worden ontkracht. Het populaire verhaal over een eeuwenoud en onvermijdelijk conflict tussen religie en wetenschap is zo’n mythe. Historici weten al jaren dat dit conflict een uitvinding is van de negentiende eeuw, toen de wetenschap haar hedendaagse vorm kreeg. Bovendien zijn er altijd bedachtzame wetenschappers geweest die vonden dat religie en wetenschap helemaal niet met elkaar in conflict hoeven te komen omdat hun respectievelijke domeinen elkaar niet overlappen. Toch blijft die mythe bestaan.

Dat heeft verschillende oorzaken. Zo helpt het niet dat het juist wetenschappers zijn die het territorium van de wetenschap komen afbakenen. Dit versterkt namelijk de indruk dat het enkel de wetenschap is die uitspraken mag doen over de fundamentele aangelegenheden van het menselijk kennen, inclusief de relatie tussen wetenschap en andere betekenisdomeinen, zoals religie. Oplossingen voor het conflict tussen religie en wetenschap blijven bovendien vaak erg algemeen. Een correcte theoretische afbakening van beide concepten of een juist verstaan van hun wordingsgeschiedenis bieden niet altijd houvast wanneer we in de praktijk geconfronteerd worden met schijnbaar onverenigbare religieuze en wetenschappelijke claims.

In deze bijdrage benader ik religie en wetenschap niet vanuit hun respectievelijke waarheidsclaims, maar als houdingen of attitudes die mensen kunnen aannemen tegenover de werkelijkheid. Conflict ontstaat wanneer die houdingen bewust of onbewust met elkaar worden verward. Ik zoek in deze bijdrage niet naar een algemeen geldige afbakening van de concepten religie en wetenschap, maar naar een diagnostisch instrument: een conceptuele tool die helpt om in concrete gevallen van conflict vast te stellen waar het misgaat. Gezien de schier onoplosbare intellectuele verwarring die de verhouding tussen geloof en wetenschap kenmerkt, is dit een bescheiden maar wellicht haalbare doelstelling.

Om de relatie tussen wetenschap en religie adequaat voor te stellen, is het van belang eerst te begrijpen hoe wetenschap zich verhoudt tot onze alledaagse leefwereld. Binnen de filosofische stroming van de fenomenologie is de leefwereld een belangrijk begrip, met allerlei ingewikkelde nuances. Hier bedoel ik er niets anders mee dan de wereld van alledag, van werk, vrienden en familie, van grasmaaien, boeken lezen en uit eten gaan. Deze wereld heeft een vanzelfsprekende betekenis voor ons en we zijn er onmiddellijk op betrokken. Die leefwereld is onderscheiden van de wereld van wetenschap en techniek.