Wapenveld

Abstract

Wat heeft de klimaatverandering te zeggen over onze verhouding tot de aarde? In de westerse filosofie wordt de aarde als een pro-memorie post gezien, schrijft de filosoof Vincent Blok in zijn nieuwe boek Van wereld naar aarde. De aarde is er, een constante, je hoeft je er niet druk om te maken. Maar dat blijkt in onze tijd anders te liggen. Er zal een ander begrip van de aarde moeten komen, voorbij ‘management en control’.

Vincent Blok (1972) ontkent niet dat we in bijzondere tijden leven, maar we kunnen niet achter de ‘tijdmuur’ kijken. Het idee van de tijdmuur leerde hij ooit van Ernst Jünger, op wie hij promoveerde. Wat zich daarachter aandient onttrekt zich aan onze beheersing. Maar dat maakt ons niet tot machteloze wezens in de stroom van de tijd. Wapenveld sprak met Blok in het kader van de jaarserie In de schaduw van catastrofes, over de vraag hoe ons tijdperk te duiden. Als we – zoals René ten Bos stelt – dwalen, wat zijn dan oriëntatiepunten? Waar moeten we op letten?

We treffen elkaar op een terras in Den Haag, en komen onder meer te spreken over elektrische stepjes, die in veel Duitse steden het straatbeeld bepalen. Ze zijn zo populair geworden, ontdekte Blok, dat de ecologische winst tenietgedaan wordt door de pijlsnelle omzetstijging. Dat heet de paradox van Jevons. Interventies die energie moeten besparen, zorgen er vaak voor dat we netto meer energie verbruiken. We zeggen het ecosysteem centraal te stellen, maar de economie blijft maatgevend. ’Zolang we in het duurzaamheidsdebat niet nadenken over hoe het kapitalisme de economie tot consumentisme reduceert, leidt dat alleen maar tot dit soort interventies.’ 

In Wageningen is Blok sinds 1 januari 2023 persoonlijk hoogleraar techniekfilosofie en verantwoord innoveren binnen de leerstoelgroep filosofie. In zijn onderzoek richt hij zich op filosofische en ethische vragen rond nieuwe en disruptieve technologieën in de levenswetenschappen (AI, digital twins, biomimicry). Blok reflecteert vanuit een fenomenologisch perspectief op de sociaal-ethische impact die nieuwe technologieën hebben op planten, dieren en mensen, en de manier waarop zij met elkaar samenleven.

Momenteel leidt hij een groot NWO-project over de ethische, juridische en sociale aspecten (ELSA) van Artificiële Intelligentie in duurzame voedselsystemen. Digitale technologieën zoals AI hebben hierin een enorme potentie om bij te dragen aan duurzaamheid, maar roepen ook weerstand op. Denk bijvoorbeeld aan de fundamentele vrijheid en autonomie van producenten en consumenten, aan de consequenties voor werkgelegenheid, en aan de toenemende afhankelijkheid van bedrijven in de voedselketen van enkele grotere technologiebedrijven. Om toch te kunnen profiteren van de potentie van AI, beoogt het ELSA-lab verantwoorde en mensgerichte technologie te ontwikkelen. Daarbij gaat het niet alleen om kritische reflectie, maar ook om de constructieve bijdrage die verantwoorde AI kan leveren.