Wapenveld

Nog niet zo lang geleden dacht ik bij de term oosters-orthodox direct aan wat Isaak Babel zag in 1920. In Rode Ruiterij beschrijft hij hoe Russische boeren op de nok van hun schamele hoeves klommen, om daar met hoog opgeheven iconen de aanstormende bolsjewieken af te weren. Hun huisiconen zagen zwart van het roet: de ultieme contactmagie. En het hielp niet, hun krotjes vatten vlam als dennenappels. Een beeld van primitief bijgeloof, vond ik, protestantisme gewend, met kerken kaal, koel en wit als couveuses.

Mijn eerste poging om een orthodoxe kerk in te komen strandde. Dat was in 2009, in de Judese woestijn. De portier-monnik van Mar Saba, een vijftien eeuwen oud klooster, weigerde de toegang: ‘Protestants, Rooms-Katholiek, joods, vrijmetselaar, voor ons één pot nat, er is maar één ware kerk!’ Met mijn vrijgemaakte jeugd was ik gehard, maar dit was fors opschalen qua ware-kerkdenken. De oecumene schoot er bij deze woestijnmonnik wat bij in, net als liefde voor de schepping. Dit klooster staat op de plek waar Elia is gevoed door de raven. De Kidron stonk als een riool, in een kraag van afval. Overal lagen grotten van kluizenaars uit de vroege kerk. Uit deze woestijnen komen verhalen over vrede tussen mens en dier. Ik kon toen onmogelijk vermoeden dat de patriarch van die narrige monnik zou opduiken in Bunschoten-Spakenburg.

Stier en melkrobot
Op 26 april 2014 bezoekt de Oecumenische Patriarch Zijne Al-Heiligheid Bartholomeus, geestelijk leider van 300 miljoen christenen, de Eemlandhoeve van boer Jan Huijgen. Jan laat de kerkvader het erf zien, de patriarch legt contact met een stier. In vol ornaat kijkt de geestelijke verwonderd naar dit machtige rund en raakt het aan met zijn staf. Daarna wandelt Bartholomeus naar de buren, die een volautomatische melkstal hebben. Ik zie hem perplex kijken naar de melkrobots. In zijn Quasimodolezing in 2014 beschreef Bartholomeus de hele schepping als een sacrale liturgie. En hij ziet de ecologische crisis in de eerste plaats als geestelijke crisis. 

Aramese christenen
In 2017 zag ik in het Twentse Glanerbrug hoe patriarch Mor Aphrem II met intense vreugde werd ingehaald door Aramese christenen (het volk van de Suryoye), een uitbarsting van liturgische binnenpret, in de taal die Jezus sprak. Ik zag en voelde hoe lévend die oude kerken van het oosten zijn, hoe sterk en diep. 

Zo ook hun bijna-naamgenoten, de Armeniërs, die in het naburige Almelo tien procent van de bevolking vormen. In oktober kwam ik bij ze over de vloer; dit oudste christelijke volk ter wereld – in het jaar 301 namen ze als eerste het christendom als staatsgodsdienst aan – heeft een ijzeren geheugen. En de besneeuwde top van de Ararat, hun heilige berg, is nooit ver weg.

En dan zijn er nog de Russische en Oekraïense orthodoxen. In augustus 2023 struikelde ik in Deventer een Russisch-orthodoxe doopdienst binnen; bezoekers bleven staan tijdens de viering, de aartspriester knipte haarlokjes af bij de baby en gaf die aan de ouders. Daarna droeg hij een peuter rond tot achter de iconostase, als feestelijke herinnering aan haar doop, en kwam door een belendend deurtje weer tevoorschijn.

Onlangs kwam de orthodoxie zelfs naast me wonen: mijn buurman David is kopt. In zijn kloosterkerk nabij Lievelde, in de Achterhoek, versta ik geen Koptisch of Arabisch, maar de vieringen overspoelen me als een douche voor de ziel. Ook deze Midden-Oosterse kerk stelt het heilige present. Hun rite brengt orde en rust, dwars door taalgrenzen heen. 

De Waal zegenen
Nog dichterbij komt de oosterse orthodoxie op 6 januari 2023, als ik geestelijken in Nijmegen naar de Waal zie lopen, ze gooien er houten kruizen in en vissen ze weer op. ‘Het is Epifanie, het feest van de doop met de heilige Geest van Christus in de Jordaan!’, zegt de priester. ‘Daarom zegenen we al het water van de wereld.’ 

Ik val als een blok voor het haakse, onmodieuze. Het is beeld en geluid uit een andere tijd. Niet ‘van vroeger’, uit het Land van Ooit en van geloven, maar uit de tijd van hiernaast, het hiernaastmaals van de liturgie. En met welgemikte kruizen op een vieze Waal betrekken ze er de hele schepping in.  

Van toeschouwer verander ik in deelnemer. Dit oude gebeuren in de openbare ruimte doet het je ineens weer ervaren: in het hart van de wereld klopt een mysterie. Zo’n ritueel herdefinieert de werkelijkheid. Daarna klimmen we naar de Valkhofkapel, waar de viering verder gaat, een gewaarwording van herstelde orde, regen op dorre aarde.

‘Abstracties vervelen me al snel,’ zei de Poolse Nobelprijswinnaar Czeslaw Milosz. ‘Ik ben een mens slechts en heb zichtbare tekenen nodig.’ Ik ook. Deze ontmoetingen met kopten, Arameeërs, Grieks-Orthodoxen en Armeniërs voelen alsof iemand de oude staf van Aäron in de regio neerlegde, in Oost-Nederland, waarna die ter plekke in bloei schoot. 

Op de plaats rust, de diepte in 
Nu snel naar Ierland, om Paul Kingsnorth (52) het hemd van het lijf te vragen over de oosterse orthodoxie. Van hem verscheen Bekentenissen van een herstellende milieuactivist. En hij schreef een spraakmakend essay over zijn bekering en christelijke levensstijl in tijden van overvloed, The Cross and the Machine, te lezen op zijn website: paulkingsnorth.net.

Het huisje is felblauw. Het ligt vijf kilometer van Tynagh, aan een stil landweggetje van één auto breed. In zijn bibliotheek kakelen kippen. Rondom liggen moestuinen, boomgaarden, compostbakken en kassen. Er is een composttoilet en op het behang in de woonkamer staan berkenbomen. Overal hangen iconen. 

Kingsnorth een roepende in de woestijn noemen, zou hem alleen maar aanvuren: de spiritualiteit van de woestijnvaders spreekt hem sterk aan. Zijn bekering was een bovennatuurlijke ervaring die leidde tot een radicale ommekeer, én de uitkomst van decennia nadenken en naar waarheid zoeken. ‘Als schrijver houd ik me al lang bezig met de opkomst en ondergang van beschavingen.’ ‘Een simpeler levensstijl bereidt ons beter voor’

In de vroege historie van het christendom zoekt hij antwoorden op de ontwrichting door vervuiling, stress en verspilling. De Kingsnorths leven ascetisch en zelfvoorzienend. Christelijk anarchisme als dat van Tolstoj inspireert hen. ‘Hoe meer spullen je wilt, hoe meer behoeften je hebt, hoe meer je in het vaarwater komt van de staat. Een simpeler levensstijl bereidt ons beter voor op een instorting van het systeem. En zo’n manier van leven kan goed in de vorm van klooster- of leefgemeenschappen.’

Subsidie voor heggen rooien
‘Als je gelooft dat alles schepping is, kun je God overal ervaren,’ zegt Kingsnorth. In Ierland wil hij wortelen in het landschap en zo de heiligheid herontdekken. Dat is een uitdaging. ‘De boeren rijden op grote tractors met subsidie van de EU, kinderen zitten de hele dag op laptops en telefoons.’ In deze uithoek zijn de boerderijen nog kleinschalig. ‘Maar de boeren zorgen niet meer voor het landschap, ze krijgen subsidie voor het rooien van heggen. Een vliegtuig brengt hun akkers in kaart en schaduw van bomen en heggen vermindert het areaal. Daarom zijn boeren hun heggen liever kwijt.’ 

Kingsnorth groeide op in een Engels middenklassegezin, met een fanatiek anti-religieuze vader. ‘Hij was sterk materialistisch, in feite diende hij de Mammon.’

Na zijn bekering zoekt Kingsnorth naar het begin, naar herstel van een besef van het heilige. Overal bezoekt hij kloosters en gekerstende bronnen. ‘Dat voedt je ziel en verbindt je met het lokale, met concrete plaatsen.’ Een logische voortzetting van zijn liefde voor het eigene, tegen globalisering en culturele gelijkschakeling, waarover hij al voor zijn bekering sappig schreef in Real England. The battle against the bland (2008). ‘En tegelijk ben je via die tradities en sporen in het landschap onderdeel van een wereldwijde gemeenschap.’ 

U heeft na uw bekering niet zomaar een kerk uitgekozen. Wat spreekt u aan in de oosterse orthodoxie? 

‘Ik ben geen type voor grote groepen, maar besefte wel een kerk nodig te hebben. We kwamen terecht bij een Roemeens-orthodoxe migrantenkerk, op een uurtje rijden. Hun orthodoxe vieringen zijn een transformatie, op een manier die ik niet had verwacht. Het spreekt alle zintuigen aan, is visueel heel mooi en actief, omhelzend: al je zintuigen doen mee. Je lijf is erbij betrokken, door kaarsen en wierook, knielen en bekruisen. Soms kun je de Aanwezigheid ervaren, van iets dat niet uit te leggen is. Je voelt dingen gebeuren vanbinnen. Het is meer dan alleen symbolisch brood en wijn. En ik voel me daardoor veranderen…, veel trager dan ik zou willen.’

‘De priester zegt soms: dat weet ik niet, dat is een mysterie. Dat vind ik mooi. Er zijn plekken waar theologie niet moet gaan. Als moderne mensen hebben we onszelf verward met de gedachte dat het geloof een set gedragsregels en morele uitgangspunten is. Het is ten diepste een mystieke reis naar Theosis, hereniging met God. De orthodoxe kerken zijn in geen duizend jaar veranderd, gaan niet met elke mode mee. Dat waardeer ik. Het geloofsraadsel moet intact blijven. Met de Reformatie ging veel mysterie verloren. Neem het Ierse volksgeloof, de Mariabeelden bij oude bronnen. Het vrouwelijke aspect van het christendom is uitgebannen, oude pelgrimsoorden zijn verwoest. Je houdt dan een masculien sfeertje over.’ 

Wat vinden uw vrouw en kinderen van uw radicale ommezwaai?
‘Zij is geen christen maar van huis uit sikh. Zij ging door net zo’n proces van ontnuchtering en terugkeer naar haar traditie. Die is verrassend, soms beangstigend, hetzelfde als wat Christus zegt. Al is sikhisme meer ondersteunend voor andere religieuze paden. Zij steunt me en komt mee als ik in retraite ga. Ze zag mijn bekering aankomen, wijzer dan ik, en was er minder door verrast dan ikzelf. Vrouwen leven dichter bij God dan mannen, wij moeten er harder voor werken. Onze dochter van vijftien heeft zich vorig jaar laten dopen. Zij was al voor mij in Christus geïnteresseerd. Mijn zoon kijkt de kat uit de boom, ik wil ze niet dwingen.’ ‘Het dagelijks leven is een compromis, daar blijf ik nederig bij.’

Wat is uw grootste uitdaging als christen?
‘Mijn uitdaging is om me niet te verstoppen, ik wil in een grot gaan zitten en monnik zijn. Me terugtrekken is tegelijk ook een bron van kracht. Ik denk niet dat ik nog in een stad kan leven, ik zou gek worden, te veel geluid, prikkels en vervuiling. Het moderne leven is snel, vies en beschadigend. Er zijn recordniveaus van depressie onder tieners. Onze westerse levensstijl is destructief en geestelijk niet duurzaam. Gebrek aan echt contact met de natuur breekt ons op. Voor mij is het dagelijks leven een compromis. Dat is ook wel goed, daar blijf ik nederig bij. In de vroege kerk noemde men elkaar ´heilige´. Ons gebedsrooster is gelijk aan dat van de monniken, we vasten veertig dagen met ze mee, eten vegan, drinken niet en onthouden ons van seks… We zullen zien hoe dat gaat. Een deel van mij wil monnik zijn, maar in je eentje kun je geen dienend leven leiden. En ik wil onze kinderen voorbereiden op de wereld, niet in isolement, maar bekend met veilig gebruik van internet en andere technieken.’

Waarin verschilt, behalve in de liturgie, de orthodoxie fundamenteel van anglicanisme en katholicisme?  
 ‘Orthodoxen geloven niet in de erfzonde; zonde is een ziekte die via Adam en Eva in de wereld kwam. We gaan naar de kerk omdat we ziek zijn en heling nodig hebben, het is ons hospitaal. Bij de rooms-katholieken gaat het meer om boete doen, je hebt een voorouderschuld voor iets wat je niet hebt gedaan. Dat is giftig, het maakt God anders dan Hij is. Net als de notie dat Christus’ offer Gods woede moest stillen. Dat roept vragen op over wie God is. Voor mij is het beter als je gelooft dat de mensheid ziek is door zonde, we erfden die ziekte en de gevolgen, maar hebben een plek om te genezen. In Ierland leidde de erfzonde tot begraafplaatsen voor ongedoopte kinderen. Bij Ierse vrienden zie ik hoeveel schuldgevoel het veroorzaakt, en dat allemaal vanwege een verkeerde vertaling van Romeinen 5:16, ‘We erfden allen de zonden van Adam’. In het oorspronkelijke Grieks staat er: ‘We erfden de gevolgen van de zonde.’ ‘Schrap God en je wereld loopt als een machine.’

U ziet in ons grote geloof in techniek en in de drang een technisch Utopia te bouwen, een vorm van opstand tegen God. Welke weg wijst de oosterse orthodoxie daarin?
‘In de oosterse orthodoxie zijn ascese, onthechting en schaars leven nog sterk. God is er immanent, “overal aanwezig en alle dingen vullend”. In de westerse wereld is God transcendent, meestal ver weg, ergens in de hemel. Láter zul je Hem zien, misschien. Orthodoxie en middeleeuws christendom wisten nog dat het leven heilig is en God altijd aanwezig. In het moderne christendom weten we dat niet meer, niet écht. Protestanten verwijderden Maria, wonderen, heiligen en zoveel manieren waarop God zich met de wereld bemoeit. Dan hoef je aan het eind alleen God te schrappen en je wereld loopt als een machine. De laatste, logische stap is: wij hebben nu zelf de plicht om een betere wereld te maken.’

Argwaan tegenover techniek is herkenbaar, ik heb ook een hekel aan de smartphone. Maar geven orthodoxen daarin dan het goede voorbeeld? 
‘Nee, veel orthodoxen zijn gek op hun smartphones, dat zie ik wel, in mijn Roemeense kerk. De meesten willen gewoon graag naar de kerk, weten niet precies wat ze geloven. Dat hoeft ook niet, de priester weet het. Met intellectuele slimheid kunnen we ons verschuilen achter woorden. Kinderen en eenvoudigen van geest zien het helder. De kern van veel oosterse orthodoxie is: eenvoudige plattelanders, die dicht bij de natuur leven en die naar de kerk gaan uit een simpel verlangen om te danken. Orthodoxen zijn minder aangeraakt door de moderniteit, ze leven dichter bij de natuur. Christenen in het algemeen zijn te naïef over technologie. Ik vind de Amish voorbeeldig, een snelgroeiende gemeenschap die techniek intelligent benadert.’

Is dat niet al te romantisch, de Amish? Bent u niet te negatief over de gave van de techniek en technische begaafdheid? Talenten mag je toch ook ontwikkelen? 
‘De Amish wijzen niet alles a priori af, maar wegen elke nieuwe techniek zorgvuldig. Dat gebeurt elders te weinig. Er is nu een drang om met nieuwe technieken te ontsnappen aan de beperkingen van de natuur, ons lijf, zelfs aan de dood. Met een chip in je brein, zoals Elon Musk wil, of door je bewustzijn te uploaden in de cloud of naar Mars te reizen. Dat is ten diepste ketters! Gnosticisme ziet de materie ook als slecht, als iets waaruit we de vonk van het goddelijke moeten bevrijden. Je lijf en de natuur zien als probleem, dat loopt stuk op de realiteit. Mannen als Musk klinken als tieners in een fantasiewereld. Maar hun fantasieën creëren helaas wel echte puinhopen.’ 

Maar wat is er mis met vlees uit het lab, windmolens en zonnepanelen?
‘Zover is het al gekomen! Dat we vlees nodig hebben uit een lab. Ik weet nog dat zonnepanelen, palmolie en windmolens de wereld zouden redden. Maar elke nieuwe techniek die ‘alles’ moet fixen, loopt vast. Omdat de geestelijke oorzaken buiten schot blijven. We willen blijven consumeren. Groene groei bestaat niet. Je kunt de Mammon duurzaam maken, het blijft de Mammon. Intussen hoor je niemand over het internet; dat stoot net zoveel uit als de hele luchtvaartindustrie. De enige echte remedie is: hoe gaan we leven met minder. Daar willen we niet aan - maar laat ieder van ons doen wat in zijn macht ligt.’  

Op dat moment klopt de postbode aan, hij houdt een hand vol post omhoog. De mailman komt hier nog gezellig aan huis. ‘Gelukkig wel, wij gebruiken amper sociale media. We kijken ook geen tv. Maar ik heb niet het gevoel dat ik iets mis. Ascetisch leven is wel moeilijker dan ooit, alles is erop gericht je 24 uur per dag aan te laten staan en te laten consumeren.’‘We zijn vergeten dat de wereld ons zal haten’

Terug naar de orthodoxie. Waarom voldeed de Church of England voor u niet, terwijl dat uw geboortegrond is? Die kerk kent ook een sterk liturgisch en historisch besef, in Nederland zijn Evensongs populair.
‘De Church of England is stervende. Van alle jongeren gaat nog drie procent ter kerke. Migranten bewaken het fort, zij nemen hun geloof serieus, maar niet in de liberale versie van de kerkleiding, voor wie Jezus een progressief voorbeeld is. De kerk in het Westen is wanhopig bezig werelds te zijn. We bereiden ons niet voor op vervolging, zijn vergeten dat de wereld ons zal haten. In een land als Roemenië is dat anders. Daar is veel nieuwe aanwas, ook van monniken en nonnen. Iconen beelden er de martelaren van het communisme af, mét de manier waarop ze stierven. In het Westen zie ik alleen stervend christendom. De orthodoxie groeit nog en weet nog van vervolging, door de islam en het communisme. Die vervolging maakte hun kerken sterk.’

Hoe ziet u uw eigen rol als schrijver na uw bekering? 
‘Ik merk nu al dat mijn verhaal anderen kan helpen, daarmee wil ik aan de slag. Veel lotgenoten, activisten, gedreven waarheidszoekers, ontdekken nu: “Ik snap niet hoe het kan, maar ik ben ook bijna christen.” Ik wil onze antenne weer wakker maken voor de wereld van voor de onttovering, moderniteit en Reformatie. En daarbij zie ik niets in syncretisme, verwatering of ‘opnieuw uitvinden’ van de kerk. Geef mij het landschap, de woestijnvaders en onze eigen historische erfenis.’

‘Ascetisch woestijnchristendom is de vroegste vorm van de Ierse kerk, veel sporen wijzen op koptische invloeden in Ierland. En Patrick en de zijnen namen die niet-centrale kerk mee naar Engeland en Wales. Let wel, dit stond helemaal los van Rome. In 1066 verwoestten de Normandiërs die kerk en vervingen de Angelsaksische bisschoppen. Zo gaat het altijd mis, als de kerk zich verbindt met wereldse macht. De oosterse orthodoxie helpt ons herbronnen. De vroege heiligen en christenen in Ierland, Engeland en Wales deden al wat zij nu nog doen: ascetisch en monastiek leven, liturgie en traditie koesteren. De vroege Ierse heiligen zouden de oosterse-orthodoxe kerken van nu herkennen.’ 

In Nederland groeit het groene bewustzijn onder christenen, menigeen gaat demonstreren op een snelweg bij Den Haag, onder de vlag van Extinction Rebellion. Hoe kijkt u daarnaar? Hebt u wenken voor gelovigen in ons land? 
‘Ik voel me nerveus als ik anderen moet vertellen wat ze moeten doen, wat weet ik? Ik ben nog maar net christen. Maar ik heb wel ervaring in actievoeren. En ik zie nu dat dat een val kan zijn. Het heeft een seculiere mentaliteit, gericht op het veranderen van de wereld. Activisme is politiek gedreven, het christendom niet. Geef de keizer wat de keizer toekomt. Wij moeten geen politieke rebellen zijn, noch verdedigers van het establishment.’

Stil maar, wacht maar, alles wordt nieuw? 
‘Wat ons te doen staat, is rustig doorgaan met het vormen van christelijke gemeenschappen. Christus roept ons uit de wereld; onze interne transformatie is het belangrijkste. Verwerf een vredige geest en duizenden rond jou zullen gered worden, zei de heilige Serafim van Sarov. Jezus zei niet: ga naar buiten, voer actie. Hij zei zelfs niks over het Romeinse Rijk, terwijl Hij midden in die brute, koloniale, imperiale, barbaarse wereld leefde en erdoor is vermoord. Maar Hij kwam daar niet voor. Wij moeten niet het systeem veranderen, maar zelf veranderen. En de mens die je dan wordt, zal de mensen om je heen genezen. De vroege kerk deed amper aan zending maar trok mensen aan met haar onwereldse, vredige uitstraling. Het christendom is revolutionair vanbínnen. Lastig, want we willen snelle oplossingen. Ik snap dat goed, ik was ook zo. Ik pleit er ook niet voor om niks te doen, maar om alles helemaal anders te doen. Behandel de schepping goed, geef het voorbeeld. Onze buren leven nu ook zelfvoorzienend, wij hebben ze aangestoken.’‘Begin alvast in het klein, doe wat kan’

Uw ervaringen zijn ook aanstekelijk - maar ligt het wel binnen het bereik van gewone burgers met een krappe beurs, zó radicaal de boel omgooien?
‘Dat is niet binnen ieders bereik, maar dat hoeft ook niet. Begin alvast in het klein, doe wat kan: zelf tuinieren, bomen planten, bewuster leven, geen onnodige reizen, niet of bijna niet vliegen. Trouwens, we wonen hier omdat in Engeland een eigen huisje met een stuk grond onbetaalbaar was voor ons; dit lukte ook maar amper, het ging nét. We waren beiden teleurgesteld in de moderne wereld. Mijn vrouw wilde ook graag haar werk als psycholoog anders invullen, zij voelde dat ze vooral bezig was met het plakken van ‘pleisters’ op mensen onderaan de piramide, in feite verwond door de harde maatschappij.’

Met zijn handen werken, met hamer, bijl en zeis, ervaart Kingsnorth als bij uitstek heilzaam, ook voor het denken. Hij schreef een essay over ‘de lof van de zeis’. Hij geniet ervan om zichzelf nieuwe dingen te leren; als het lukt, geeft dat een tevreden, goed gevoel. 

‘We hebben alles zelf verbouwd en uitgevonden. Wij gebruiken ook heus wel techniek en reizen graag met ons kampeerbusje; die geven we nog liever niet op. We hebben wel een wasmachine, maar geen droger. En geen vaatwasser, we proberen onze dochter en zoon, Leela van 15 en Jeevan van 13, nu aan het afwassen te krijgen.’ 

Tot slot een liturgische vraag: christelijke demonstranten op die snelweg vierden er ook het Heilig Avondmaal. Wat vindt u daarvan? 
Kingsnorth schrikt, valt even stil. ‘Is dat wat ze doen…? Het improviseren van een ‘holy supper’ op straat lijkt mij een probleem. Dan maak je het avondmaal symbolisch en kun je ermee doen wat je wilt. Dit raakt aan het kernprobleem van het protestantse Westen: dat we niet meer weten en aanvoelen wat echt is en wat symbolisch. Overal ‘avondmaal’ vieren, zonder dat de priester nog gezag heeft, komt voort uit de westerse, rationele onttovering, de verdwijning van het heilige. Maria is weggedaan, de heiligen, de eucharistie, de wonderen. Maar wat houd je dan over? Uiteindelijk niks. Zonder geestelijke autoriteit en besef van het heilige, ga je je eigen symbolen maken. Maar waarom dan nog naar de kerk gaan, als je het ook zelf thuis kunt doen of bij een demonstratie? De auteur Flannery O’Connor zei, over de eucharistie: ‘If it’s just a symbol, then to hell with it!’ Voor herstel van onze relatie met de levende wereld is hernieuwd besef nodig van het heilige. Wat ons te doen staat, is de wereld her-sacraliseren. Eerst moet je zelf geheiligd zijn.’

Met welke verwachting kijkt u naar de nabije toekomst?  
‘Ons vooruitgangsgeloof maakt ons wijs dat dingen altijd beter zullen gaan. Die ingebakken verwachting maakt het straks nog erger, als dat juist niet gebeurt. Vroeger waren mensen meer gelaten. Sikhisme en hindoeïsme zijn cyclisch. Het Westen gelooft dat cirkeldenken doorbroken te hebben en alleen maar vooruit en omhoog te kunnen. Alle beschavingen die hun grenzen overschreden stortten in, om een of andere reden denken wij nu dat wij de uitzondering zijn. Maar dat zijn we niet!’

Tijd om te gaan eten, in een pub. We rijden over smalle weggetjes. Na een bocht ontvouwt zich een meer, Lough Derc, met een eilandje. ‘Kijk, daarop ligt de ruïne van een vijfde-eeuws klooster. Als deze machine, dit onhoudbare systeem, gaat instorten, zal de geestelijke honger groot worden. Want ik denk niet dat de mens lang zonder God kan. Wij zijn de eerste beschaving die het probeerde: overleven zonder spiritueel centrum. En dat werkt gewoon niet: we creëerden door die god-loosheid de grootste tirannieën ooit én de klimaatcrisis.’‘Wij zijn de eersten die het probeerden: overleven zonder spiritueel centrum.’

‘We moeten weer wortelen in het land, God zien in de schepping en karig leven; genieten van genoeg en grenzen erkennen; jezelf afsnijden van je telefoon en de wereld verzaken: dat is de oplossing. En dat was hier allemaal al, we zijn het alleen vergeten. Ik droom soms van nieuwe lekengemeenschappen, voor getrouwde mensen. Te vergelijken met de Amish, doelgericht ascetisch met duidelijke regels, maar flexibel qua grenzen. Die zullen we in de toekomst nodig hebben. Het zal ook alleen lukken op dat niveau, van kloosters en kleine kringen, niet van naties of beschavingen. Ook dat leert de geschiedenis. En ik ben niet zonder hoop. Want waar twee of drie bijeen zijn in mijn naam, daar ben Ik in hun midden, zegt Christus. Dat is een onverwoestbare belofte.’ 

In de pub zitten boeren op barkrukken, met hun dikke ruggen naar ons toe. Ze groeten hartelijk. Hier kennen de mensen elkaar nog.  

Hilbrand Rozema is dichter en journalist bij het Nederlands Dagblad.  

Op zijn website publiceert Kingsnorth met regelmaat essays en blogs, gratis en voor abonnees: paulkingsnorth.net. 

Verder lezen
Susan Power, Christianity, Wilderness, and Wildlife. The Original Desert Solitaire. Bratton, 1993.
William Dalrymple, From the Holy Mountain. A Journey in the Shadow of Byzantium. 1997.
Victoria Clark, Why angels fall. A journey through Orthodox Europe from Byzantium to Kosovo, 2000.