Wapenveld

Het is een heikele onderneming om met de auteur van een roman van inzicht te verschillen over de essentie van het boek. Dat is zeker het geval wanneer die essentie verband houdt met zoiets fundamenteels als het katholicisme, en dat katholicisme in het persoonlijke leven van de auteur een belangrijke plaats innam.

Evelyn Waugh (1903-1966), de Britse schrijver van Brideshead Revisited (1945), bekeerde zich op volwassen leeftijd tot het katholieke geloof en is zijn verdere leven ermee bezig gebleven. Toch ben ik ervan overtuigd dat het centrale thema van Brideshead Revisited en de plaats die het katholieke geloof daarin vervult, een andere is dan die door Waugh wordt aangeduid. Dat thema verwoordde Waugh in 1959 in zijn voorwoord bij het boek als ‘de werking van goddelijke genade op een groep uiteenlopende maar nauw met elkaar verbonden karakters’ (…the operation of divine grace on a group of diverse but closely connected characters).

De hoofdpersonen van Brideshead Revisited zijn trouw gebleven aan het katholicisme, zijn uiteindelijk tot het katholicisme teruggekeerd, of hebben zich daartoe bekend. Als de werking van de goddelijke genade in Waughs ogen een uitdrukkingswijze is die meer inhoudt dan een algemene sympathiebetuiging voor de personen wier levens in het boek met elkaar vervlochten zijn, dan moeten wij ervan uitgaan dat hij dit gegeven op het oog had. Gaat het werkelijke thema van het boek daar niet bovenuit? Wat was het dat de levens van de hoofdpersonen tekende, en welke rol spelen het katholieke geloof en de kerk daarin?

Het verhaal, het boek en de film
Het verhaal van Brideshead Revisited is een raamvertelling. De ik-figuur, Charles Ryder, is kapitein in de Britse landmacht tijdens de Tweede Wereldoorlog. Hij krijgt de opdracht om met zijn compagnie een nieuw legerkamp op te slaan. Het terrein blijkt Brideshead te zijn, het zo goed als verlaten landgoed van de Marchmain familie, die hij daar zo van nabij heeft leren kennen. Verloren in de onmetelijke ruimte van het huis vindt hij enkele oude bedienden die er nog leven en hoort hij ook hoe het de bewoners van weleer is vergaan. Het eigenlijke verhaal wordt gevormd door de persoonlijke belevenissen van Ryder met de voorname, oudadellijke familie, van wie hij als student in Oxford in de ban raakte.

Vriendschappen en liefdesgeschiedenissen, aantrekkingskracht en afstoting, vrijblijvendheid en loyaliteit maken deel uit van Ryders belevenissen. Lichtvoetig typeert Waugh situaties, locaties, personen en ontwikkelingen. Met trefzekerheid zet hij de dialogen neer. Zijn gevoel voor intermenselijke verhoudingen en de psychologie ervan is sterk; even sterk als zijn gevoel voor drama en tragedie subtiel is. Onder de oppervlakte van het verhaal van de familie, en het verlangen van buitenstaanders om te delen in de glans van hun status, schuilen diepere themalagen.

Een goede kennismaking met Brideshead Revisited is ook de tiendelige televisieserie uit 1981, die het verhaal van de roman op de voet volgt. Deze filmklassieker, met een uitstekende cast en een adembenemende fotografie, weet meteen je aandacht als kijker te vangen, tot je met enige spijt de aftiteling van de laatste aflevering hebt bereikt.

Charles Ryder leert de familie kennen via zijn studievriend in Oxford, Sebastian Flyte, de tweede zoon van Lord en Lady Marchmain. Al gauw ontwikkelt hij een diepe affectie voor Sebastian en raakt hij gefascineerd door de familie, hun levensstijl en hun weelde. Enigszins tegen de zin van Sebastian leert Charles de familieleden gaandeweg kennen: zijn door en door gelovige moeder, die met ijzeren discipline haar religieuze plichten vervult en veelvuldig de huiskapel bezoekt die haar echtgenoot als huwelijkscadeau voor haar heeft laten bouwen; Sebastians jongere zusje Cordelia, een vrolijke en onbevangen scholiere, met een grote opmerkingsgave, die zich gemakkelijk voegt in de familiegewoonten; de oudste zoon, Brideshead, een wat stugge, weinig communicatieve man, die vooral de formele verplichtingen die het landgoed meebrengt tot zijn taak rekent; en de oudste dochter Julia, een rebel die haar eigen weg kiest en voor wie Charles gaandeweg zijn affecties voor Sebastian verwisselt. Charles maakt uiteindelijk ook kennis met de vader van Sebastian, die met zijn minnares in Italië woont.

Het leven van deze bijzondere en, zoals zal blijken, disfunctionele familie met de reeksen van bedienden die van het huishouden deel uitmaken, staat in schril contrast met de afstandelijke, vreugdeloze sfeer van Charles’ eigen ouderlijk huis. Charles is enig kind. Zijn vader en hij zijn wederzijds van elkaar vervreemd. Charles’ moeder is omgekomen in de Eerste Wereldoorlog nadat zij van de ene op de andere dag haar echtgenoot en kind had verlaten om als verpleegster naar het front te gaan. Nostalgie naar een vroegere tijd is niet het thema

Met de twee wereldoorlogen is meteen de tijdsperiode gegeven waarin het verhaal zich afspeelt: de trauma’s en ontwrichtende gevolgen van de Eerste Wereldoorlog zijn nog merkbaar; de dreiging van een tweede wereldoorlog komt dichterbij. De veranderingen die na de Tweede Wereldoorlog zo’n vlucht zouden nemen, hangen al in de lucht: de neergang van de adel als maatschappelijke stand, de opkomst van nieuwe klassen, de ontwikkeling van de massademocratie, de opkomst van de moderne professional en de intrede van de carrièrepoliticus gedreven door zijn ‘-ismes’ en zijn geloof in de maakbare samenleving. Sergeant Hooper die in de raamvertelling figureert, de oninteressante Oxfordse wetenschapper Samgrass, en Rex Mortimer, de latere echtgenoot van Julia met zijn ambitie voor de politiek, zijn daar op de een of andere manier allemaal voorbeelden van.

Een zweem van nostalgie is te vinden bij Charles, vooral naar zijn eigen vervlogen jeugd. Maar anders dan wel wordt beweerd, is nostalgie naar een vroegere tijd niet het thema van Brideshead Revisited. De grote maatschappelijke veranderingen vormen vooral het decor waartegen de bijzondere levens van de hoofdpersonen zich afspelen.

Het hoofdthema
Het hoofdthema van het boek is in wezen tragisch: het onvermogen van de hoofdpersonen in Brideshead om hun eigen leven vorm te geven en met elan de toekomst in te gaan. Zij missen energie om verantwoordelijkheid te nemen voor zichzelf en voor hun omgeving, en om de verwachtingen waar te maken die hun naasten én de samenleving van hen hebben.

De grillige Sebastian schrikt terug voor het volwassen worden. Zijn houding tegenover zijn ‘mummy’, zijn kinderlijke hang naar zijn ‘nanny’, en de teddybeer van wie hij ook als student in Oxford onafscheidelijk is, zeggen genoeg. Sebastians escapisme zet zich door in zijn zucht naar alcohol en later ook naar verdovende middelen. Naar wereldlijke maatstaven loopt het slecht met hem af. Diep ongelukkig ontvlucht hij Engeland en zijn familie. Ziek en verslaafd eindigt hij uiteindelijk in een klooster in Afrika.

Zijn oudere broer Brideshead, die wij in het verhaal niet echt van nabij leren kennen, wordt ook door onmacht getekend. Hij heeft vage toekomstambities: het geestelijk leven, de krijgsmacht, de politiek. Hij gaat echter nergens voor anker. De verplichtingen die hij als landheer waarneemt voor zijn afwezige vader vervult hij zonder enig enthousiasme of enige overtuiging. Hij ontwijkt de verantwoordelijkheid om zijn familielijn voort te zetten en een gezin te stichten. In plaats daarvan trouwt hij met Beryl, de oudere, wat kleinburgerlijke weduwe van een marineofficier, die een paar kinderen meebrengt. Het enige enthousiasme dat de erfgenaam lijkt op te brengen, is voor het verzamelen van etiketten van lucifersdoosjes. Zijn vader, die voor zijn laatste levensjaren terugkeert naar het familiegoed, verfoeit de levenskeuze van zijn oudste zoon. Zelf heeft hij echter niet het goede voorbeeld kunnen geven. Hij heeft de brui gegeven aan zijn verantwoordelijkheden als pater familias en als steunpilaar van de lokale samenleving om in Venetië met een Italiaanse minnares door het leven te gaan.

Ook de vrouwelijke leden van de familie lukt het niet om de toekomst vorm te geven. Lady Marchmain ziet het dreigende verval van de familie, maar heeft het niet in zich om het tij te keren. Haar geloofsverplichtingen vervult zij nauwgezet en routineus, maar zij weet haar familie niet tot het geloof te verleiden. Sterker nog, zij gebruikt haar geloof als disciplineringsmiddel. Dat blijkt bijvoorbeeld uit de manier waarop kerkelijke connecties worden ingeschakeld om in Oxford haar zoon Sebastian in de gaten te houden. Het lukt haar niet om met het boek over haar omgekomen broers, dat zij door Samgrass laat samenstellen, hen in de familieverhalen tot leven te wekken.

De rebelse Julia, die zich ontworsteld heeft aan het geloof dat haar moeder zo in de greep houdt, lijkt wel de sprong naar de toekomst te kunnen maken. Haar relatie met de van oorsprong Canadese Rex, een selfmade man, die een loopbaan in de politiek ambieert en zijn status goed kan opvijzelen met de familienaam en achtergrond van Julia, is daarvoor het beste bewijs. Vanwege zijn eerdere echtscheiding kan het huwelijksfeest niet het society event worden dat hij zo graag had gezien. Het huwelijk wordt hoe dan ook geen succes, en strandt. Cordelia blijft door haar jeugdige leeftijd redelijk ongeschonden.De echtscheidingen komen er, het nieuwe huwelijk niet

En Charles Ryder? Hij trouwt met een zusje van een studievriend. Het is een plichtmatig, liefdeloos huwelijk. In zijn kinderen toont hij geen interesse. Hij heeft enig succes in zijn beroep als schilder-tekenaar, deels door het organisatietalent van zijn vrouw. Op zijn langdurige buitenlandse teken- en schilderreis, op de terugweg waarvan hij opnieuw Julia ontmoet, rust ook de verdenking van een vlucht. Het weerzien met Julia voedt de zielsverwantschap tussen hen beiden. Zij besluiten voor het geluk te kiezen, hun echtgenoten te verlaten en met elkaar te trouwen. Even ziet het ernaar uit dat zij de erfgenamen worden van het landgoed en de familielijn in elk geval langs vrouwelijke kant kunnen doorzetten. De echtscheidingen komen er, het nieuwe huwelijk niet.

De tragiek die in het verhaal besloten ligt, zou de indruk kunnen wekken van een somber verhaal. Dat is het beslist niet. Op de omslag van de huidige Penguin-editie prijkt een citaat uit een bespreking in Time: ‘A wildly entertaining, swooningly funny-sad story.’ Dit citaat – dat misschien uit zijn verband is gerukt – slaat naar mijn idee toch de plank mis. Het verhaal is niet grappig of komisch, zelfs niet tragikomisch. Laten wij het citaat maar lezen als dat Waugh een prachtige, meeslepende roman heeft geschreven.

Het katholicisme
Anders dus dan Waugh zo mooi verwoordde, lijkt mij het thema niet de werking van de goddelijke genade te zijn, maar de onmacht en het gebrek aan energie van de hoofdpersonen om wat van hun leven te maken. Dat gezegd hebbend, speelt het katholicisme onmiskenbaar een rol in het boek.

De hoofdpersonen komen uiteindelijk terug in de moederschoot van de Kerk. Lady Marchmain en Cordelia hebben die nooit verlaten. Sebastian zoekt uiteindelijk zijn heil in een klooster. Lord Marchmain omarmt de Kerk op zijn sterfbed. Julia, die nog sterker dan haar vader zich actief van het geloof had afgekeerd, vindt het geloof van haar familie terug. Met Cornelia gaat zij in het buitenland vrijwilligerswerk doen voor het Engelse leger. Zelfs Charles Ryder, die tot op het laatst het katholieke geloof gepassioneerd bestrijdt, en daarmee de verwijdering met Julia vergroot, lijkt zijn gevecht uiteindelijk te hebben opgegeven en katholiek te zijn geworden. Bij het weerzien van Brideshead als landmachtkapitein gaat hij ook naar de kapel. Hij spreekt er een gebed uit, an ancient, newly-learned form of words. De goddelijke genade zorgt er zo voor dat ook de verlorenen tot het geloof komen.

In beide verfilmingen van het boek komt het katholieke niet sterk naar voren. Zouden de makers het hoofdthema van het boek over het hoofd hebben gezien, of bewust hebben weggemoffeld? Het is mogelijk, maar het zou bijzonder zijn, omdat zij de roman op de voet volgen. Dat is zeker het geval bij de verfilming uit 1981. Of zou het ermee samenhangen dat de verwijzingen naar het geloof zelden religieuze geloofsinhoud vertegenwoordigen? Afgezien misschien van de vermelding van het gebed van Charles in de huiskapel, de ziekenzalving van Lord Marchmain en de discussies die daaraan voorafgingen, is er geen duidelijk religieus of theologisch motief.

Voor Lady Marchmain lijkt het geloof vooral een diep ingeslepen dagelijkse gewoonte, die houvast geeft, ook wanneer de familieverhoudingen lastiger worden. Cordelia is ook goed vertrouwd met de geloofsroutines en kan haar geloofskennis te pas en soms te onpas te berde te brengen, zonder daar persoonlijk diep bij betrokken te zijn. Brideshead speelde wel eens met de gedachte om toe te treden tot de geestelijke stand, maar in het geheel van het boek lijkt dat vooral een ontwijking van maatschappelijke verplichtingen en dynastieke verwachtingen. Hoe dan ook, het wordt niets. Voor Sebastian is het klooster een vlucht uit de wereld en letterlijk de enige manier om in leven te blijven. Een roeping lijkt hij niet te kennen.Geloof en kerk zorgen voor structuur, orde en traditie

Voor Cordelia is het geloof (mogelijk) een legitimatie om zich maatschappelijk nuttig te maken. Dat geldt ook voor Julia, die tijdens de laatste dagen van haar vader naar Charles uithaalde met de vraag waarom hij zich zo druk maakte over iets dat al een kleine tweeduizend jaar aan de gang was. De beweegredenen van Lord Marchmain worden niet uitgesproken, maar traditie speelt zeker een rol. Wat Charles zelf bewoog, is gissen, maar de indruk die het einde van Lord Marchmain op hem gemaakt had, het vinden van een laatste strohalm die hem met de familie verbond, of de ervaring van de verwoestingen van de oorlog, kunnen een rol hebben gespeeld.

Zo gezien, zijn het geloof en de kerk door wie het bewaard wordt, de enige instanties die voor structuur, orde en traditie kunnen zorgen in een ervaring van persoonlijke onmacht, van een veranderende samenleving en van een op hol geslagen wereld. De structuur die de hoofdpersonen niet aan hun eigen leven kunnen geven, vinden zij bij het geloof en de kerk. De bijdrage aan structuur en orde en traditie die zij aan de samenleving zouden moeten geven, moeten zij zelf zoeken bij iets dat groter is dan zichzelf. In een wereld die op drift is, verschaffen geloof en kerk orde en staan zij borg voor een verbinding van het heden met verleden en toekomst. Het geloof biedt zo de religieuze versie van het seculiere noblesse oblige.

En nu?
In zijn voorwoord bij het boek schrijft Waugh dat hij wellicht wat hard van stapel was gelopen met zijn impliciete toekomstvoorspellingen: de adel had als groep nog een stevige sociale positie en de opkomst van de lagere middenklasse stokte. Dat was 1959. Nu ligt dat anders. De grote maatschappelijke veranderingen die in Brideshead Revisited in de lucht hingen, zijn een feit. De dynamiek waaruit zij voortkwamen, is nog onverminderd aanwezig, zoals de gelijkheidsdiscussies en identiteitspolitiek van vandaag laten zien.

Waugh voorvoelde niet alleen een grote maatschappelijke verandering. Hij wist bewust of onbewust ook een andere omslag te treffen: een culturele. De hoofdpersonen hebben nagenoeg allen moeite met het nemen van maatschappelijke verantwoordelijkheid, met plichtsbetrachting en met het vinden van richting in hun leven. De achterflap van de Penguin-editie drukt het zo uit: Ryder ontdekte een wereld ‘waar plicht en genot, geloof en wereldlijk geluk met elkaar in conflict’ zijn (Ryder discovers a world where duty and desire, faith and earthly happiness are in conflict). Hij was zelf overigens ook onderdeel van die wereld. Wat zich uitte in de bijzondere levens van de hoofdpersonen van Brideshead, doet zich inmiddels gevoelen ver buiten de kring waartoe zij behoorden. Sterker nog, het is dominante culturele mythe geworden dat instant genot, wereldlijk geluk en het eigen ik maatgevend zijn: hedonisme en egocentrisme.

De hoofdpersonen vonden uiteindelijk toevlucht bij het geloof, dat structuur en orde aanreikte en het gevoel te staan in een traditie. Zij ontdekten dat er geluk schuilt in het nemen van verantwoordelijkheid, in plichtsbetrachting en in het deel uitmaken van een groter geheel. Geluk staat daar dus niet simpelweg tegenover.

Een culturele mythe blijft een mythe, ook al is die dominant. Het werkelijke leven van mensen voltrekt zich gewoonlijk langs andere lijnen; gelukkig maar. Dat neemt niet weg dat er van die mythe veel zeggingskracht uitgaat. Het is niet voor niets dat vandaag velen zoekende zijn naar richting. Het is nu niet vanzelfsprekend meer dat het geloof datgene kan aanreiken wat de hoofdpersonen van Brideshead daarin nog wel konden vinden. De vraag is dan: wie of wat dan wel? 

Prof. dr. S.C. van Bijsterveld is hoogleraar religie, recht & samenleving aan de Radboud Universiteit in Nijmegen.