Wapenveld

Op 29 september dit jaar vinden er in Oostenrijk parlementsverkiezingen plaats. Politiek gezien is het land redelijk vergelijkbaar met Nederland. Tot de jaren ’90 behaalden de christendemocratische ÖVP en de sociaaldemocratische SPÖ steevast verkiezingsoverwinningen. Dat veranderde met de opkomst van de populistische partij FPÖ, die op dit moment aan kop gaat in de peilingen.

Een groot onderscheid tussen Nederland en Oostenrijk is de grote invloed van Rusland, die in Wenen al decennia merkbaar is. Dit voorjaar bezocht ik een conferentie over Europa van de Politische Akademie, het Wetenschappelijk Instituut van de Oostenrijkse christendemocraten. Na de lunch raakte ik in gesprek met een oudere heer die ik vroeg waarom er in Oostenrijk geen debat is over lidmaatschap van de NAVO. Oostenrijk is geen lid van de NAVO en ik verbaasde me er al enige tijd over hoe weinig men hier in Wenen spreekt over de dreiging vanuit Rusland, voor Oostenrijk veel dichterbij dan in Nederland.

In onvervalst Weens accent vertelde de oude Wener me dat je hiervoor de recente Europese geschiedenis moet begrijpen. Na de Tweede Wereldoorlog werden Duitsland en Oostenrijk bezet door de vier grote mogendheden Frankrijk, Groot-Brittannië, de Verenigde Staten en de Sovjet-Unie. Net als Berlijn werd Wenen in vier zones verdeeld. In 1955 werd het Staatsverdrag getekend in het paleis Belvedere, waarbij de onafhankelijkheid van Oostenrijk werd uitgeroepen. Als jongen maakte de Wener deze historische gebeurtenis mee, te midden van een toegestroomde massa vreugdevolle mensen. De oude heer nam een hijs van zijn sigaret, zijn gezicht verstarde. ‘Hoewel men aanvankelijk vreugdevol was, moesten we onder Russische druk accepteren dat we “neutraal” zouden blijven en tot geen enkele militaire alliantie zouden toetreden.’

Neutraliteit is sindsdien de mantra dat vooral door de populisten wordt herhaald. ‘Vrij, zeker, neutraal,’ las ik op de posters van de FPÖ die tijdens de laatste Europese verkiezingen overal in Wenen te vinden waren. ‘Opportunistisch,’ noemde mijn gesprekspartner deze houding. In feite wordt Oostenrijk goed beschermd door NAVO-leden Slowakije en Hongarije, die een buffer vormen tussen Oekraïne en Oostenrijk. En de Weense laconieke houding van ‘uns wird nichts passieren’ helpt hierbij niet. Bovendien is Rusland al decennia actief aanwezig in Wenen. Door de neutrale houding van Oostenrijk en de verschillende bezettingszones in Wenen, was het de ideale spionnenstad. De Russische en Amerikaanse ambassades zijn kolossaal en huisvesten niet alleen diplomaten maar ook geheimagenten. In 1949 werd deze spionnenepisode van het naoorlogse Wenen verfilmd in de beroemde film The Third Man. De achtervolgingsscène door de riolen van Wenen kun je herbeleven in een zogenaamde Third Man tour.

Na de Koude Oorlog is de Russische presentie in Wenen niet verdwenen. Tijdens een van mijn Weense wandelingen liep ik ’s ochtends vroeg de Russisch Orthodoxe Kerk binnen, direct naast de enorme ambassade. Er was een ochtendviering aan de gang in het Russisch, en in de tuin ontmoette de Russische diaspora elkaar. Meer onzichtbaar is de financiële presentie van Rusland via investeringen en de levering van gas. Ook de politie en veiligheidsdienst zouden diep geïnfiltreerd zijn door Rusland.

Dit alles belemmert een serieus debat over de Oostenrijkse neutraliteit. Een kleine groep diplomaten, intellectuelen en Weense burgers hebben in 2022 opgeroepen tot een debat over de Oostenrijkse veiligheidspolitiek via een open brief die medeondertekend werd door de voormalige Oostenrijkse ambassadeur in Moskou. Ook de zoon van de laatste Oostenrijkse keizer, Otto von Habsburg, heeft tot aan het eind van zijn leven gewaarschuwd voor de Russische dreiging. Tot dusver wordt een echt groot debat echter vermeden. ‘Uns wird nichts passieren,’ zo lijken de meeste Wenenaren te denken.