Wapenveld

Grote theologen zijn vaak ook grote predikers geweest. [1]Ik denk aan Augustinus, Luther, Calvijn, Kohlbrugge en Barth. Om hun theologie te verstaan in de context van de tijd waarin zij leefden en werkten, is kennisname van hun preken onmisbaar.

Juist in hun preken krijgen we een beeld van hun theologische existentie als dienst aan de kerk en de wereld. Wat de Nederlandse theologie betreft, je kunt Van Ruler, Noordmans en Miskotte niet verstaan zonder hun preken en meditaties te lezen.

De redactie die verantwoordelijk is voor de uitgave van de verzamelde werken van Miskotte, heeft kerkelijk en theologisch Nederland daarom een grote dienst bewezen door een deel te wijden aan de uitgave van diens preken en meditaties die niet eerder in boekvorm verschenen zijn. De preken dateren op één uitzondering na uit de voor de kerk en samenleving zo cruciale jaren '60. De meditaties omvatten de periode die begint met de late jaren '20 tot aan het eind van de jaren '60. Zowel naar vorm als inhoud is aan de uitgave grote zorg besteed. Die zorg komt niet alleen aan het licht in de uiterst zorgvuldige wijze waarmee men is omgegaan met het taalgebruik van Miskotte, maar ook in de noten achter elke preek of meditatie die naast tekstverwijzingen en bronvermeldingen ook verwijzingen bevatten naar actuele gebeurtenissen waarop Miskotte in zijn preken zinspeelde. Maar vóór alles hebben de samenstellers Miskotte zelf willen laten spreken zonder hem in de rede te vallen met theologische analyses en beschouwingen.

Miskottes geschriften vragen veel van de lezer. Ook de preken en meditaties zijn zowel qua taalgebruik als naar de inhoudelijke kant bepaald niet eenvoudig. De in deze bundel gepubliceerde preken zijn door Miskotte uitgesproken in diensten die gericht waren op de intellectuelen onder de buitenkerkelijken. Miskotte wilde bewust met het evangelie op de Areopagus van het moderne leven staan. Ook in zijn meditatieve arbeid treft je de pastor-theoloog die rondom een enkel bijbelwoord omtrekkende bewegingen maakt en je meeneemt in een denkproces met wijdse perspectieven. We hebben gelukkig in de dissertatie, K.H. Miskotte als prediker, van onze medewerker, prof. dr. M.J.G. van der Velden die samen met zijn vrouw zo'n groot aandeel heeft gehad in de totstandkoming van deze uitgave, een goede gids om ons in te leiden in het landschap van Miskottes homiletisch werk. Maar uiteindelijk moet de lezer zelf het landschap verkennen.

En zoals dat gaat op een tocht door een onbekend landschap, iedere reiziger beleeft zo'n tocht op zijn of haar wijze. Ik heb me in de afgelopen maanden regelmatig in deze uitgave verdiept en werd telkens weer getroffen door de frisheid, de actualiteit en de zeggingskracht van dit meditatieve werk. En ik heb me al lezend afgevraagd, hoe het komt dat ondanks de tijdsafstand Miskotte blijft boeien. Boeien in die zin, dat hij ook aan het eind van de twintigste eeuw dingen te zeggen heeft die kerk en theologie niet dan tot haar schade kunnen verwaarlozen.

Wat is de kracht van deze preken en meditaties? Ik zou dan in de eerste plaats willen wijzen op de concentratie op het hart van het evangelie, de prediking van de opstanding van de gekruisigde Christus als de grote wending in de tijd. Daarin herkennen we de gereformeerde theoloog die dankbare en zelfstandige leerling van Barth is geweest. In onze ervaringsgerichte tijd, waarin de subjectieve ervaring vaak de hoogste wijsheid is, is het goed je door deze preken te laten terugroepen tot waar het in het evangelie om gaat en waar het in de Reformatie om ging: de vreemde vrijspraak sola gratia en sola fide. Ik ben me er van bewust daarmee tegen de trend van de tijd in te gaan. Maar zou de klacht van vele gemeenteleden dat er vaak zo voorspelbaar gepreekt wordt, zo wettisch-moralistisch, niet samenhangen met het feit dat we wat voor Miskotte voorop stond, dreigen kwijt te raken?

Nu roept een dergelijke inzet bij de verkondiging van het heil dat van Boven komt, al snel het verwijt op dat zo'n prediking geen oog heeft voor de hoorders en over de hoofden heengaat.

Het boeiende bij Miskotte is dat preek en meditatie voor hem ook een gesprek met de hoorder zijn. Miskotte is als prediker 'hoorder onder de hoorders' (Dingemans), die ingaat op hun vragen, aanvechtingen, angsten en eenzaamheid als iemand die er zelf weet van heeft. Het persoonlijke en bevindelijke enerzijds en het wereldwijde en culturele anderzijds vormen bij hem geen tegenstelling. De kern ziet wijd.

Het gesprek met de tijdgenoten vertoont telkens weer nieuwe aspecten: in de jaren '30 de economische crisis en de dreiging van het nationaal-socialisme, in de oorlog de demonie van het nazi-geweld, in de jaren '60 de dreiging van een atoomoorlog, de cultuuromslag, de God-is-dood theologie en het opleven van de religie. Miskotte was er diep van doordrongen dat wat verkondigd wordt botst op de feiten. Dat maakt het bestaan van mensen tot een aangevochten bestaan. Het geeft aan zijn prediking zoals Buskes het eens typeerde een priesterlijk karakter. De profetische verkondiger is ook pastor. De pastorale aandacht krijgt met name in de preken in het kader van de Kerkdiensten voor iedereen een apostolaire dimensie. Filosofen en dichters stempelden zijn taalgebruik. Zo probeerde hij een brug te slaan naar de geseculariseerde mens, die hij ook in zich wist. Maar de solidariteit met deze tijdgenoot doet geen afbreuk aan de trouw aan de zaak van de God van Israël, de prediking van het komende Rijk.

Tijdgenoot onder tijdgenoten met aandacht voor mystiek en cultuur: ook hier liggen verbanden met de theologische wortels waaruit het denken van Miskotte stamt. Hij was thuis in de bevindelijke literatuur van de Nadere Reformatie, terwijl de brede aandacht voor de cultuur zijn verwantschap met de ethische theologie van de vorige eeuw doet uitkomen. Zo vertegenwoordigt deze diepzinnige theoloog een eigen stem in het gereformeerd protestantisme. Het is verheugend dat een uitgever in onze geseculariseerde tijd dit verzameld werk durft uit te geven. Het is een kostbare erfenis van de Nederlandse theologie. En wie erfenis zegt, zegt ook opdracht.

De gereformeerde gezindte in engere zin heeft doorgaans weinig raad geweten met Miskotte. Hij was immers een 'Barthiaan' en bovendien was zijn culturele habitus velen vreemd. Maar je behoeft niet Barth door dik en dun te volgen om toch te ontdekken dat Miskotte ook de gereformeerde gezindte veel te zeggen heeft. Met name ook als het gaat om de prediking.

In zijn nadruk op het heil dat buiten ons ligt in Christus, in zijn grote aandacht voor bevinding, in zijn diepgevoelde solidariteit met de aangevochten gelovige zie ik een groot stuk herkenning, terwijl de culturele breedte van zijn werk ons kan leren wat het betekent in te gaan op de uitdaging van je eigen tijd.

De crisis van onze tijd gaat ook ons niet voorbij. En de verlegenheid rondom de vraag: hoe te preken?, raken we niet kwijt door die te overschreeuwen via de monotone herhaling van de geijkte schema's. Gereformeerde prediking wil bijbelse prediking zijn. Voor de toekomst van deze prediking is het van levensbelang dat we het bijbels ABC weer op nieuwe wijze gaan spellen. Miskotte vormt daarbij een boeiende leermeester. Niet om hem klakkeloos na te praten, maar om in gesprek met hem zelfstandig onze weg te gaan en bezig te zijn in de ons toevertrouwde opdracht.