Wapenveld

Abstract

Nog niet zo lang geleden hield microbioloog Rosanne Hertzberger bij de opening van het academisch jaar van de Protestantse Theologische Universiteit een pleidooi voor de eigenheid van de academische theologie: ‘Omdat sommige dingen niet in data te vatten zijn.’ Helaas weerhield dat de Faculteit Theologie en Godsdienstwetenschappen aan de Rijksuniversiteit Groningen er niet van, te besluiten in het vervolg de term theologie uit haar naam te schrappen. Je zou daardoor bijna vergeten dat het in het grootste deel van de vorige eeuw volstrekt gebruikelijk was om vanuit de theologie politieke en sociale vraagstukken te agenderen en daarvoor oplossingen aan te dragen. Dat geldt ook voor het vakgebied van de internationale betrekkingen en daarbinnen de politieke integratie van Europa, hoewel deze verbintenis vaak wordt genegeerd of zelfs ontkend. In dit artikel, gebaseerd op onze beider proefschriften, laten we dat zien.

Het was bij een college waar ik (Simon Polinder) de hoogleraar ondersteunde als junior docent. Hij vroeg de studenten welk boek over internationale betrekkingen ze zouden meenemen naar een onbewoond eiland. Toen ik zei dat ik zou kiezen voor een werk van Reinhold Niebuhr maakte hij een meewarig gebaar en riep uit: ‘Dat is een religieus denker!’ Dit voorval laat zien wat lange tijd de heersende opvatting was bij Internationale Betrekkingen: het is een wetenschappelijk vakgebied en daar hoort geen theologie of religie bij.

Na de Tweede Wereldoorlog wordt ‘internationale betrekkingen’ steeds meer een eigenstandig vakgebied. Dat heeft deels te maken met de opkomst van Amerika als grootmacht en de behoefte aan wetenschappelijke doordenking en onderbouwing van zijn buitenlands beleid. Hans Morgenthau, grondlegger van de realistische school, heeft daar een belangrijke bijdrage aan geleverd met zijn boek Politics Among Nations (1948). 

Vaak blijft echter onderbelicht dat Hans Morgenthau een joodse immigrant is uit Duitsland. Als hij aankomt in de Verenigde Staten maakt hij kennis met het denken van Reinhold Niebuhr. Hij zegt zelf dat Niebuhr een enorme invloed op hem heeft gehad en dat zij vrijwel hetzelfde denken over veel zaken. Van Niebuhr leert hij ook hoe hij qua taal en formuleringen moet aansluiten bij het overwegend christelijke publiek in Amerika. Hoewel Morgenthau  gezegd schijnt te hebben dat al die metafysica van Niebuhr van hem niet zo nodig hoefde, is het duidelijk dat veel van Niebuhrs theologie de grondslag vormt voor het politiek realisme van Morgenthau. Op sommige plekken sijpelt dit ook door in zijn formuleringen. Als hij de vijfde stelling van zijn politiek realisme uiteenzet, begint hij met deze uitspraak:                          

‘Er is een wereld van verschil tussen het geloof dat alle naties onder het oordeel van God vallen, dat ondoorgrondelijk is voor het menselijk verstand, en de godslasterlijke overtuiging dat God altijd aan iemands kant staat en dat wat men zelf wil, ook zonder meer door God gewild wordt.’

Binnen internationale betrekkingen wordt sinds een aantal jaren gesproken over een ‘theological turn’. Dat houdt in dat in het vakgebied meer aandacht is gekomen voor de theologische achtergronden van veel denkers of ideeën. De schatplichtigheid aan de theologie betekent niet dat iedereen dat altijd ziet en dat ook zo overdraagt. In veel handboeken wordt Niebuhr als een vage, religieuze voorloper gezien van de ‘echte’ denkers. Deze ‘echte’ denkers hebben daar overigens ook zelf aan bijgedragen.