Wapenveld

In 1922 publiceerde James Joyce Ulysses, een boek dat geldt als een monument in de wereldliteratuur. In Ulysses behandelt Joyce (1882-1941) een enkele dag uit het leven van Leopold Bloom, aan de hand van thema’s uit het leven van de Griekse held Odysseus. Joyce bespreekt die dag niet aan de hand van een reeks gebeurtenissen, maar is geïnteresseerd in de innerlijke ervaring van Bloom.

De Amerikaanse dichter Christian Wiman betoogde eens dat Joyce de ‘innerlijke chaos […] van één enkel bewustzijn gedurende één enkele dag’ had beschreven. [1] Joyce gebruikte honderden pagina’s om die ervaring, de verbijsterende ‘stream of consciousness’ die door het hoofd van Leopold Bloom raasde, op papier te krijgen.

Een filmmaker moet onvermijdelijk naar andere middelen grijpen. De bekendste film over het menselijk bewustzijn is zonder twijfel Being John Malkovich uit 1999, gebaseerd op een script van Charlie Kaufman. In deze film speelt de beroemde acteur John Malkovich (1953) zichzelf; in de film is hij een publiek persoon die de aandacht van opdringerige pers en fans van zich af moet slaan.

Een van die fans is Craig Schwartz, zelf een poppenspeler. Schwartz heeft zelf niet bepaald een boeiend leven en vindt bij toeval een manier om in het hoofd van John Malkovich te kijken en zo mee te maken wat John ervaart. Zo wordt hij deelgenoot van andermans bewustzijn. De poppenspeler in Schwartz vindt dit echter al snel saai: hij wil niet alleen meekijken in het leven van Malkovich, maar bij voorkeur ook zijn handelen beheersen. Die wens om macht uit te oefenen loopt uiteraard niet goed af. 

De hemel
De verontrustende insteek van Being John Malkovich is niet de enige wijze om het bewustzijn in beeld te brengen. Dat toont de klassieker Der Himmel über Berlin, van filmmaker Wim Wenders. Deze film kwam uit in 1987, niet lang voor de val van de Berlijnse Muur. De beelden van de film zijn dan ook een ode aan West-Berlijn, dat vreemde bastion van westerse cultuur te midden van de DDR. Alleen een snelweg verbond immers het westerse deel van de stad met de Duitse Bondsrepubliek. Der Himmel über Berlin toont in zwart-wit de Berlijnse Muur, de overgebleven puinhopen uit de Tweede Wereldoorlog, en de vele beeldbepalende gebouwen en straten.  

Dit betreft echter het decor van de film. Het echte onderwerp zijn de levens van talloze Berlijners, gezien vanuit de ogen van twee engelen. Deze engelen bestuderen aandachtig het leven van al deze mensen in West-Berlijn, zij kunnen ook hun gedachten horen. Andersom kunnen de mensen deze engelen niet zien. Er zijn slechts twee mogelijkheden tot contact. Jonge kinderen zien de engelen soms wel en de engelen kunnen met een aandachtig geestelijk gebaar het gemoed van mensen enigszins verlichten.

Het is niet moeilijk om vast te stellen wat Der Himmel über Berlin zo’n bijzondere film maakt. Het is allereerst het acteerwerk van Bruno Ganz, de man die opmerkelijk genoeg ook Hitler speelde in Der Untergang (2004). Het gezicht van engel Damiel, gespeeld door Ganz, drukt louter levenslust uit. Damiel is eindeloos gefascineerd door het menselijke leven, dat hij al eeuwenlang bekijkt. Zijn observaties verwoordt hij in bijzonder bloemrijke, poëtische taal, waarin het kinderlijke vermogen tot verwondering het centrale thema vormt.

Tegelijk voelt hij toenemend frustratie over het feit dat hij alleen kan aanschouwen. Zo ontmoet hij een zielsverwant, een trapeze-artieste met een rijk innerlijk leven. Daardoor groeit in hem het verlangen om ook mens te worden. Als hij daarin slaagt wordt hij een vijftigjarige Berlijner, die met kinderlijk enthousiasme het leven omarmt.Even deelgenoot van de eindeloze reeks gedachten van anderen

De meeste indruk maken echter de talrijke, anonieme Berlijners die elk gedreven worden door hun eigen zorgen en gedachten. De cinematografische liefde waarmee de camera van Wenders deze gedachten in beeld brengt is onvergetelijk. Zo is er een oude man die eerst in een bibliotheek rondloopt, om daarna door de stad te wandelen. Vlakbij de Berlijnse Muur arriveert hij op een kale vlakte, waar zich vroeger de Potsdamer Platz bevond. Geschokt haalt hij herinneringen op aan deze ‘levendige plek’, om te concluderen dat deze lelijke plek toch niet de Potsdamer Platz kan zijn. Daarnaast zijn er al die andere mensen, in de tram, in de auto of op straat, elk alleen met zijn of haar gedachten. Even word je deelgenoot van de eindeloze reeks gedachten van anderen.

Alles tegelijk
Voor wie niet van Berlijn houdt, of de films uit de jaren ’80 gewoon te traag vindt, is er de recente film Everything Everywhere All at Once (2022), van het regisseursduo Dan Kwan en Daniel Scheinert. Centraal in deze film staat Evelyn, een Chinese immigrante in de VS. Alles in haar leven is enigszins disfunctioneel, van haar wasserette en kookkunsten tot haar relatie met haar man, dochter en vader. Vervolgens beleeft zij een bizar avontuur, waarin zij de wereld moet redden van een vernielzuchtige vrouw.

Het bijzonder van dat avontuur is dat Evelyn de mogelijkheid krijgt om te zien hoe haar leven was verlopen als zij andere keuzes had gemaakt. Evelyn krijgt inzicht in honderden parallelle manieren waarop haar leven ook had kunnen verlopen. Waar Der Himmel über Berlin toont hoe diverse levens zich parallel ontvouwen, daar plaatst Everything Everywhere All at Once oneindig veel levens in het hoofd van een persoon. Die eindeloze reeks gedachten, indrukken en ingevingen kan haar brein nauwelijks aan.

Daarmee raakt deze film weer aan de thematiek van Ulysses. Het is nauwelijks te bevatten wat er door het hoofd van een enkel persoon gaat tijdens een enkele dag. Zoals Wiman opmerkte over de gedachten van Leopold Bloom, geschetst door James Joyce: ‘Een dergelijke maalstroom van feiten en feitjes raast door het bewustzijn van ieder sensibel mens op onze planeet’. Everything Everywhere All at Once en ook Der Himmel über Berlin brengen die onbevattelijke vaststelling op een bijzondere wijze in beeld. 

Dr. G. Schutte is historicus, in april 2022 gepromoveerd aan het Europees Universitair Instituut in Florence. Hij is bezig met het schrijven van de biografie van Groen van Prinsterer.