Wapenveld

Theo de Boer (1931 - 2021) was een van de toonaangevende wijsgeren in ons land. In 2005 interviewde Wapenveld hem. In de jaren vijftig studeert hij filosofie aan de VU, breekt met de Wijsbegeerte der Wetsidee en met zijn promotor Vollenhoven, promoveert op Husserl, ontdekt Levinas en Ricoeur, gaat in hun voetspoor verder en wordt hoogleraar aan de Universiteit van Amsterdam.  Belangrijke publicaties van zijn hand zijn Tussen filosofie en profetie – de wijsbegeerte van Emmanuel Levinas (1976), Grondslagen van een kritische psychologie (1980), Tamara A., Awater en andere verhalen over subjectiviteit (1993) en Pleidooi voor interpretatie (1997). Als gymnasiast werd De Boer gegrepen door de poëzie. Veel gedichten schreef hij vanwege geldgebrek over in een schriftje en leerde ze op de fiets uit zijn hoofd. 'Ik hield van Boutens. Later werd het Nijhoff en Achterberg. Internationaal zijn mijn favorieten T.S. Eliott, Les Murray en Wallace Stevens. Laatst heb ik bij Henk Abma in Zuid-Frankrijk een week Les Murray gelezen. Erg boeiend. Boutens vind ik een zanger. Mij trof het samengaan van klank en inhoud. Karel van de Woestijne was ook zo’n zanger. Lucebert vind ik van de Vijftigers de grootste.' Zowel wijsgerig als theologisch is voor hem steeds belangrijker geworden dat het leven zelf stem krijgt. Dat houdt in dat verhalen en poëzie niet buiten de deur gehouden moeten worden, integendeel, ze vormen de toegangspoort tot inzicht. In zijn afscheidscollege zet hij uiteen wat naar zijn oordeel de vier zuilen van de wijsbegeerte zijn. Dat zijn inspiratie, ervaring, verbeelding en rede. Wat betreft de ervaring, filosofen hebben de neiging zich in abstracties te verliezen. Uit de volgorde van de vier zuilen blijkt een toenemende afhankelijkheid. 'Logisch redeneren kun je leren, tot op zekere hoogte. Verbeelding teert op goede invallen, maar je kunt de verbeelding oefenen, bijvoorbeeld door poëzie te lezen. Ervaringen hebben we echter nauwelijks in de hand. Inspiratie tenslotte is pure genade.' De Boer is langzaam weg gegroeid van de metafysische zekerheden van zijn gereformeerde jeugd. Maar niet van het geloof van de vaderen. 'Mijn vader was wel gereformeerd, maar, naar eigen zeggen, niet gestileerd-gereformeerd. Mijn vader was meer een 'ethische' man. In die lijn ben ik eigenlijk gewoon verder gegaan.'  Op 22 december overleed De Boer in zijn woonplaats Amsterdam.

Paul van Tongeren is de nieuwe Denker des Vaderlands. Van Tongeren is een groot kenner van Nietzsche en Aristoteles. Hij schrijft veel over het belang van deugden en levenskunst. Op zijn zeventigste mag hij nog twee jaar in de publieke ruimte het belang van rustig nadenken zichtbaar maken. In zijn ogen hard nodig want de samenleving wordt 'geregeerd door ongeduld'. Hij kiest zijn focus, zei hij in Trouw, in de notie 'betekenis'. Juist in een samenleving waar materialistische verklaringen in de trant van 'wij zijn ons brein' snel de overhand nemen, vindt hij het belangrijk te wijzen op het 'wonder van betekenis'. 'Het is een gedachte die evenzeer filosofisch als religieus is volgens mij. Het wordt voor mij steeds belangrijker dat het in het leven en denken daarom gaat, of beter nog; dat alles daardoor gedragen wordt. Het is iets heel elementairs, maar ik merk soms tot mijn schrik dat het niet eenvoudig is om het te laten zien. Daarom wil ik dit aan de orde stellen'. Van Tongeren maakt hiermee precies het punt dat Wapenveld ook heeft willen maken in het schepping-en-evolutie-gesprek. Twintig jaar geleden interviewde Wapenveld Van Tongeren.

Deze week overleed Igor Cornelissen (1935). Cornelissen, zoon van het oude volk, geboren Zwollenaar, was als journalist en schrijver een rasechte verteller. Hij kende de geschiedenis van het socialisme in Nederland tot in de kleinste en splinterachtige uithoeken. Zijn grootvader had de oprichting van de SDAP in Zwolle in 1894 nog meegemaakt. "Het zijn misschien wel de verhalen van mijn grootvader geweest waardoor ik mij in de uithoeken van de linkse beweging verdiepte. Izak Os (1870-1943), die als oud mannetje bij ons thuis kwam en mij eierkoeken gaf, vertelde dat hij anarchist was geweest. En ook dat hij met een revolver had geoefend – hier net buiten Zwolle – voor de komende revolutie. Dat moet omstreeks 1888 zijn geweest. Wat drijft een koopman om geheel tegen de wil van zijn familie met een revolver te gaan oefenen? Mijn opa volgde uiteindelijk de parlementaire weg en was erbij toen in 1894 in Zwolle aan de Ossenmarkt de SDAP werd opgericht. In zijn huis werd daarna de eerste afdeling gestart. Hij noemde zich met trots de dertiende apostel. Maar in de ogen van de ware marxisten was hij een renegaat, een ketter en afvallige. Als socialist wees hij de godsdienst niet af. Hij bleef naar de synagoge gaan, al was het maar vanwege de gezelligheid." Maar Cornelissen had ook een zwak voor de Biblebelt en wilde graag de predikant van de Gereformeerde Gemeente in Genemuiden nog eens ontmoeten. In de zomer van 2018 sprak Wapenveld met hem.

Filosoof Koo van der Wal (1934) publiceert op zijn zesentachtigste gewoon nog een boek: De symfonie van de natuur. In een interview in Trouw, 23 februari jl., vertelt hij waarom. Het rapport ‘Grenzen aan de groei’ van de Club van Rome, met alarmerende berichten over het milieu kwam uit in 1972, het jaar dat Koo van der Wal (1934) in Amsterdam hoogleraar filosofie werd. Het raakte hem, en toen hij verkaste naar Rotterdam, ging hij tijdens zijn oratie in op de ecologische crisis die aanstaande was. “We zagen dat we niet door konden gaan met onze omgang met de natuur, we zouden met een enorme klap tegen de wal varen. We zijn trouwens op dezelfde voet doorgegaan. Met de Covid-crisis en de klimaatcrisis komen we onszelf nu weer tegen. We zien dat we alleen oog hebben gehad voor de mens, niet voor de omgang met dieren, met het milieu. Ik heb daar zelf aan meegedaan, mijn oratie ging over de zorg van de mens voor de generaties die komen, die zouden op een uitgeklede planeet terechtkomen. We moeten, zei ik toen, zorgvuldig met haar omspringen om menselijke redenen. Nu zie ik dat we anders met de natuur moeten omspringen omwille van haarzelf, niet alleen omdat wij daar zo’n last van hebben. Dat laatste breekt ons nu op.” Twintig jaar geleden interviewde Wapenveld hem in korte tijd tweemaal. De tweede keer samen met Cees Veerman die toen voorzitter was van  het College van Bestuur van de Wageningse landbouwuniversiteit.

Afgelopen week overleed op 87-jarige leeftijd prof. Wim Balke. Vermaard kenner van Reformatie en negentiende-eeuwse kerkgeschiedenis. In 2005 interviewde Wapenveld hem. “We hebben in de 16e eeuw geleefd onder de tirannie van de inquisitie, in de 18e onder de druk van de Verlichting die nog steeds voortduurt, in de 19e eeuw onder de terreur van het liberalisme en in de 20e eeuw onder een andere vorm daarvan. Kijk maar hoe intolerant een krant als het NRC is, ik heb die opgezegd en toen zij mij vroegen ‘waarom’ was mijn antwoord: ‘Uw krant is intolerant!’ Met het Evangelie is het altijd langs de weg van het mosterdzaadje gegaan, kleine dingen hebben grote gevolgen. Het is altijd wonderlijk om te zien hoe dat werkt. Dat moet ons toch ook een groot geloof geven voor de toekomst. We zijn niet van de cultuur afhankelijk. Het Evangelie zal onder alle culturen en tirannieën zijn weg vinden."